जीवनकाल 1894-1987
वंशावळ संदर्भ : गुहागर 10
ज्यांचा जन्म आणि पदवीपर्यंतचे शिक्षण महाराष्ट्रात झाले आणि नोकरी निमित्त वयाच्या 25व्या वर्षापासून पुढे तब्बल 50 वर्षे (म्हणजे वयाच्या 75व्या वर्षापर्यंत) ज्यांचं कार्यकर्तृत्व गुजराथ राज्यात अहमदाबाद येथे बहरले आणि त्यानंतर वयाच्या 75व्या वर्षापासून 93व्या वर्षापर्यंत जीवनाची अखेरची 18 वर्षे ज्यांनी महाराष्ट्रात घालविली आणि शेवटपर्यंत जे सतत कार्यरत राहिले असे जुन्या पिढीतील अष्टपैलू प्रकांड पंडित प्राध्यापक रामचंद्र बळवंत आठवले हे आठवले कुळातील उपेक्षित पण अत्यंत दुर्मिळ व्यक्तिमत्त्व. त्यांच्या अलौकिक व्यक्तिमत्त्वाचा हा त्रोटक परिचय आहे.
कै. रा. ब. आठवले यांचा जन्म भोर-वाई मार्गावरील अंबारखिंड येथे दि. 17/11/1894 ला झाला. त्यांचे वडील बळवंत बाजी भोर संस्थानच्या अंबार खिंडीवरील अन्न छत्राचे व्यवस्थापक-कारभारी होते. त्यांचं कोकणात वास्तव्य होतं. त्यांच्या आईचे नाव सरस्वती व पत्नीचे नाव जानकी होते. रा. ब. हे एकुलते एक भाऊ व त्यांना सात बहिणी. रामचंद्र बळवंतांच बालपण कोकणात गेलं तर शिक्षण पुण्यात झालं.
1916 साली ते संस्कृत घेऊन बी. ए. ही पदवी परीक्षा उत्तीर्ण झाले आणि या परीक्षेत त्यांना भाऊ दाजी शिष्यवृत्ती थोडक्यात हुकली. पुढे व्यवसाय सांभाळून त्यांनी 1928 साली एम. ए. परीक्षेत भांडारकर पारितोषिक मिळविले. दरम्यान वयाच्या 24व्या वर्षी सन 1918 मध्येच ते अहमदाबाद येथील गुजरात महाविद्यालयात संस्कृतचे व्याख्याता (लेक्चरर) म्हणून दाखल झाले. तीन वर्षे त्यांनी तेथे लेक्चरर म्हणून नोकरी केली. आणि पुढे सन 1936 ते 1965 अशी सलग तीस वर्षे एल. डी. आर्टस् महाविद्यालयात संस्कृतचे प्राध्यापक म्हणून त्यांनी सेवा केली. 65व्या वर्षी निवृत्त झाल्यावर ते गुजरात विद्यासभेत ‘रिसर्च गाईड’ पदावर दोन वर्षे कार्यरत होते. सन 1918 ते 1968 म्हणजे अर्धशतकाचा प्रदीर्घ काळ गुजरातमध्ये शिक्षणक्षेत्रात त्यांनी सलग कार्य केले.
आदरणीय रा. ब. यांचा मूळ पिंड जरी संस्कृत अध्ययन - अध्यापन नि संशोधकाचा असला तरी ते शास्त्रीय संगीताचे उत्तम जाणकार होते. प्रखर राष्ट्रीय वृत्ती त्यांच्या अंगी लहानपणापासूनच बाणलेली असल्यामुळे स्वातंत्र्याच्या चळवळीत विविध आंदोलनातून त्यांनी भाग घेणे अपरिहार्यच होते. म्हणूनच महात्मा गांधींच्या 1921च्या असहकार आंदोलनात त्यांनी उडी घेतली आणि सरकारी नोकरी सोडून महात्मा गांधींनी स्थापन केलेल्या गुजरात विद्यापीठात संस्कृतचे प्राध्यापक म्हणून सहा वर्षे काम केले. परंतु महात्मा गांधींबरोबर शैक्षणिक धोरणावरून स्वतंत्र विचारांची बैठक असलेल्या रा. ब. यांचे मतभेद होऊन ते त्या विद्यापीठातून बाहेर पडले. अर्थात सन 1932 मध्ये महात्मा गांधींनी पुकारलेल्या दांडी सत्याग्रहात त्यांनी पुन्हा हिरिरीने भाग घेतला आणि परिणामी त्यांनी 6 महिने सश्रम कारावासही भोगला. स्वतंत्र अभ्यासू वृत्ती आणि जाज्ज्वल्य राष्ट्रभक्ती अंगात भिनलेली असल्यामुळे रा. ब. हे महात्मा गांधींच्या सर्वच राजकारणात मनापासून पूर्णांशाने फार काळ रमले नाहीत - समरस झाले नाहीत. म्हणूनच ते गांधीजींच्या बालेकिल्ल्यात राहूनही प्रसंगी त्यांच्यावर कीर्तन-प्रवचन नि भाषणातून ते जाहीर सडेतोड टीका करीत. प्राध्यापक रा. ब. हे नि:स्सीम टिळकभक्त होते. टिळकांच्या खालोखाल स्वातंत्र्यवीर सावरकर, रा. स्व. संघ प्रणीत हिंदुत्ववादाचे त्यांना आकर्षण होते. गांधीवधानंतर कांही आठवडे त्यांना खूपच मानसिक ताण सहन करावा लागला. त्यांच्या वाट्याला समाजाचा रोष अन् अप्रियताच अधिक आली असल्यास नवल नाही. इंदिरा गांधींच्या लढाऊ राजकारणाचेही ते काही काळ चाहते बनले होते.
सन 1968 मध्ये वयाच्या 75व्या वर्षी प्रा. रा. ब. आठवले यांनी गुजरात कायमचे सोडले आणि मुंबईला विलेपार्ले येथे आपल्या चिरंजीवांकडे ते राहावयास आले. मुंबईत राहून त्यांचं लेखन-वाचन-संशोधन कार्य अखंडपणे चालूच होतं. जीवनाच्या अंतापर्यंत म्हणजे वयाच्या 93व्या वर्षापर्यंत ते एखाद्या महान् योग्याला शोभेल असंच तपस्वी जीवन जगले. योगी अरविंदांच्या पाँडिचरी आश्रमात, कन्याकुमारीच्या विवेकानंद केंद्रात तसंच ठाण्याच्या पांडुरंगशास्त्री आठवले यांच्या तत्त्वज्ञान विद्यापीठात कार्यरत राहून त्यांनी आपल्या उत्तरायुष्यातील काही काळ घालविला.
रा. ब. यांचे चिरंजीव पंडित वि. रा. आठवले हे संगीत क्षेत्रातले दिग्गज तर सर्वात धाकटे चिरंजीव अनंतराव हे मुंबईतील नामवंत वकील. त्यांना सावलीप्रमाणे साथ देणारी त्यांची पत्नी जानकीबाई म्हणजे विख्यात इतिहास संशोधक न. र. फाटक यांची बहीण.
आदरणीय रा. ब. यांनी केलेली साहित्यसेवा देखील विशेष उल्लेखनीय आहे. श्री रवींद्रनाथ टागोर यांच्या ‘प्राचीन साहित्य’ या पुस्तकाचा मराठी अनुवाद त्यांनी केला. तसेच कवीन्द्राचार्य सरस्वती यांचे ‘कवींद्रकल्पद्रुम’ हे पुस्तक त्यांनी संपादित केले. पंडितराज जगन्नाथ यांच्या ‘रसगंगाधर’ या संस्कृत ग्रंथाचा मराठीमध्ये दोन विस्तृत खंडात रा. ब. यांनी केलेला सुबोध अनुवाद (सविस्तर स्पष्टीकरणात्मक टीपांसह) प्रसिद्ध आहे. तसेच ‘प्रस्तावना खंड’ हा तिसरा भाग त्यांनी सतत वीस वर्षे परिश्रम घेऊन सिद्ध केला. यामध्ये त्यांनी पंडितराज जगन्नाथ यांच्या चरित्रावर व साहित्य कृतींवर संशोधनात्मक प्रकाश पाडला असून संस्कृत साहित्यशास्त्राचा ऐतिहासिक आढावा घेतला आहे. त्यांचे त्रिखंडात्मक मराठी रसगंगाधर मराठी साहित्यातील तेजस्वी अलंकार गणला जात असून त्यास विद्वन्मान्यता लाभली आहे.
श्रीहर्षाचे ‘नैषधीयचरित्र’ आणि माघाचे ‘शिशुपालवध’ या संस्कृत महाकाव्यांचा मराठी अनुवाद करून त्यावर रसग्रहणात्मक व संशोधनात्मक चिकित्सक प्रबंध लिहावयाचा त्यांचा मानस होता; पण हे त्यांचं कार्य पूर्ण होऊ शकलं नाही. तसेच जगन्नाथ पंडितांची काव्यप्रकाशावरील टीका, रत्नाकराचा हरिविजय, पेशवेकालीन एक अप्रसिद्ध नाटक यावर त्यांनी संशोधनपर लेखन करावयाचे ठरविले होते. पण तेही काम अपुरंच राहिलं. अर्थात् हे मराठी रसिकांचं व साहित्यप्रेमींचं दुर्दैव होय.
या ठिकाणी एका गोष्टीचा कृतज्ञतापूर्वक उल्लेख करावयास पाहिजे की रा. ब. यांच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या संकल्पित ग्रंथांपैकी ‘‘श्रीहर्षरचित् नैषधीयचरितम्’’ या महाकाव्याच्या पहिल्या भागाच्या विवरणासहित केलेल्या मराठी अनुवादाचा एक महत्त्वपूर्ण ग्रंथ त्यांचे चिरंजीव संगीततज्ज्ञ पंडित वि. रा. आठवले यांच्या खटपटीने सन 1992 मध्ये प्रसिद्ध झाला. त्यामुळे आपल्या वडिलांच्या ऋणातून अंशत: मुक्त झाल्याचं समाधान त्यांना मिळालं. आदरणीय रा. ब. यांच्या अन्य अप्रकाशित साहित्याचा प्रकाशनाची नि प्रसिध्दीची जबाबदारी पुढील पिढ्यांची आहे. तीच त्यांना उचित श्रध्दांजली ठरेल.
रा. ब. यांची पाठांतर शक्ती खरोखर कोणालाही हेवा वाटावा अशीच होती. संस्कृतमधील हजारो सुभाषिते नि श्लोक त्यांना मुखोद्गत होतेच पण भवभूतीचे ‘मालती माधव’ हे संपूर्ण नाटक त्यांना तोंडपाठ होते.
रा. ब. यांच्या जीवन चरित्राकडे दृष्टिक्षेप टाकला तर एक गोष्ट आपल्या लक्षात येते की त्यांची गुजराथने तसेच महाराष्ट्राने देखील उपेक्षाच केली. त्यांचा जीवनातील बहुतेक काळ गुजराथेत गेला म्हणून महाराष्ट्राने तर ते जन्माने महाराष्ट्रीय व शेवटी महाराष्ट्रातच स्थायिक झाले म्हणून गुजराथने त्यांची उपेक्षा केली असा तर प्रकार नसेल ? मात्र त्यांच्या कार्याची योग्य ती दखल कोणत्याच राज्याने शासकीय पातळीवर घेतली नाही ही वस्तुस्थिती नाकारता येणार नाही.
अर्थातच उत्तम वक्ते, प्रभावी कीर्तनकार, शास्त्रीय संगीताचे जाणकार, संस्कृतचे प्रकांड पंडित, प्रखर राष्ट्रीय वृत्तीचे देशभक्त, विद्वान प्राध्यापक, संशोधक असे अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्व लाभलेले आदरणीय रामचंद्र बळवंत आठवले यांनी आपल्या कर्तृत्वाचा ठसा कालपटलावर उमटविला आहे. त्यांचं कार्य पुढील पिढ्यांना मार्गदर्शक ठरेल यात शंका नाही.
शब्दांकन : क्रांतिसेन आठवले
