नारायण विष्णु आठवले

नारायण विष्णु आठवले हे आठवले कुळातील एक विशेष उल्लेखनीय व्यक्तिमत्त्व. त्यांनी सन 1939 मध्ये वयाच्या 78व्या वर्षी लिहिलेल्या सुमारे 100 पृष्ठांच्या आत्मचरित्राच्या हस्तलिखिताची प्रत अत्यंत निष्ठापूर्वक नि काळजीपूर्वक त्यांचे नातू, श्री. श्रीपाद यशवंत आठवले यांनी आजोबांचा अमोल ठेवा म्हणून जपून ठेविली आहे. त्यावरून त्याची थोडक्यात माहिती पुढे दिली आहे.
कै. ना. वि. आठवले यांचे मूळ गाव रत्नागिरी जवळील सोमेश्वर असून तेथील महादेवाचे प्रसिद्ध स्थान हे मुख्य कुलदैवत आहे. तसंच याच आवारातील रवळनाथ व विठलादेवी या कुलदेवता आहेत. शिवाय जोगाईची देवीदेखील कुलदैवत असून नवरात्रात नऊ दिवस नंदादीप व माळ आणि उठता-बसता ब्राह्मण व सवाष्ण, एक वर्षाआड बोडण व कार्य झाल्यास गोंधळ व बोडण हे सर्व कुळधर्म त्यांच्या घरी पाळले जातात.

सोमेश्वरच्या लेखावरून पेशव्यांच्या व शाहू महाराजांच्या वेळी आठवले मंडळी त्यांच्या पदरी असावीत असे दिसते. भीमेच्या काठी वसलेला शेल-पिंपळगाव आम्हाला इनाम मिळालेला असून तेथील महादेवाचे देऊळ व घाट आमच्या पूर्वजांनी बांधलेला आहे. पुण्यातही टकल्याच्या हवेलीजवळ ताई आठवले यांचा वाडा प्रसिद्ध आहे. पेशवाई गेल्यानंतर पणजोबांपासून गरिबी आली असं ना. वि. यांनी लिहिलं आहे. त्यांचे लक्ष्मण सदाशिव तथा बगाजीपंत हे आजोबा. त्यांना तीन मुलगे व दोन मुली. (विष्णु, कृष्णा, सदाशिव व मथूबाई नि कुसाबाई) विष्णु हे ना. विं. चे वडील होत. आजोबांनी पौड येथे महालकरी कचेरीत 12 रुपयांवर सराफ कारकून म्हणून नोकरी करून 5 मुलांची कार्ये करून प्रपंच केला. नारायणरावांचा जन्म वाईजवळ इंग या खेडेगावात झाला. त्यांचे काका सदाशिव ग्वाल्हेरला असत. त्यांनी संन्यास घेतला होता. त्यांची पौड येथे विष्णूच्या देवळाजवळ समाधी होती. पुढे ती कालौघात नष्ट झाली. तेथेच एक छोटे घरही होते ते देखील पुढे एका लफंग्याने बळकावले.
वडील पुण्यात मामलेदार कचेरीत बारा रुपये पगारावर कारकुनाच्या नोकरीत तर काका म्युनिसिपालटीत कारकून होते. आजोबा असतानाच नारायणरावांच्या वडिलांचे मामा पांडोबा भट यांच्यामार्फत मराठे यांचे घर खरेदी केले. या भागास काळे वावर म्हणत. हा अगदी ओसाड भाग. दिवसा सुद्धा शुकशुकाट. पण शेजारीच सार्वजनिक काका (गणेश वासुदेव जोशी) व पलीकडे तात्यासाहेब रास्ते, वि. मो. भिडे यांची घरे होती. त्यामुळे थोडी जाग असे.

ना. वि. लिहितात - ‘‘वडील खडकाळ्यास अव्वल कारकून होते. खडकाळा हा तालुक्याचा गाव होता. पुढे वडिलांची बदली असिस्टंट कलेक्टरच्या ऑफीसात शिरस्तेदार म्हणून झाली. नाशिक जिल्हा नवा झाल्यावर वडिलांची पुण्याहून नाशिकला नेटीव अकौटंट म्हणून नेमणूक झाली. तेथे 7 वर्षे नोकरी झाल्यावर जामखेडे पेठा येथे महालकरी म्हणून नेमणूक झाली. त्यामुळे आम्ही सर्व नाशकास आलो. व काकांचा नि पुण्याचा आमचा संबंध सुटला. नाशकास आमची शिक्षणाची सुरवात झाली. तेथील शालेय शिक्षणक्रम म्हणजे सर्व उजळणी, तोंडचे हिशेब व मोडी आणि बाळबोध अक्षरे उत्तम. म्हणजे त्या वेळचा बी. ए. झाला. महिन्याची फी चार आणे व अवसेला फसकी म्हणजे पावशेर धान्य व एक पैसा. माझे धूळपाटीचे शिक्षण पुण्यात. नाशिकला मराठी चौथ्या यत्तेपर्यंत झाले. वडिलांची स्नान संध्या चार तासांची असे. रोज पहाटे गंगेवर स्नान करून पूजेकरिता पाणी व स्वत:ची धुतलेली धोतरे, सात वर्षे हा क्रम होता. ही स्नान संध्या मरेपर्यंत कायम होती. रोज पार्थिव पूजा, एकादशनी, गुरुचरित्र व देवपूजा हा सकाळचा कार्यक्रम व संध्याकाळी अहिल्याबाईच्या पटांगणावर ठरलेली सात-आठ मंडळी जमत व संध्या स्तोत्रे झाल्यावर गप्पा गोष्टी होऊन आठ वाजता घरी येत असत. सकाळी पूजा झाल्यावर सोवळ्याने काळा राम व गोरा राम यांचे दर्शन नित्य नेमाने घेऊन नंतर जेवून कचेरीला जात. हा दिनक्रम सात वर्षे सतत कायम होता. कीर्तन व पुराण श्रवणही होत असे. ते जेवण झाल्यावर एक वेळ तंबाखू खात. ती पेन्शन घेतल्यावर सोडली. आमची दोन वेळची शाळा असल्यामुळे आदितवारी त्यांची आमची पंगत होत असे. रोज सकाळी 10 वाजता शाळेतून आल्यावर मी गंगेवर स्नानास जाई. यथेच्छ पाण्यात डुंबून घरी आल्यावर जेवण होई. आई रोज कंटाळून जाई व स्वैपाक निवतो म्हणून ओरडत असे. माझा स्वभाव फार अचपळ. मारामारी करण्याची फार हौस. आम्ही घारपुर्‍यांच्या घरी राहात होतो. शेवटपर्यंत तेथेच होतो. त्यांच्या कुटुंबाचे माझ्यावर पुत्रवत प्रेम होते.
वडिलांची जायखेड्यास बदली झाल्यापासून उर्जित काळास सुरवात झाली. नाशकास कपालेश्वराजवळ घोलप स्वामी होते. त्यांचे दर्शन वडील रोज घेत. ते प्रवीण ज्योतिषी होते. वडिलांचे भविष्य त्यांनी वर्तवून एका पाकिटात बंद करून दिले होते. त्यात अमूक दिवशी नाशिक सोडून बढतीवर जाल असे लिहिले होते. बरोबर त्या दिवशीच नाशिक सोडले. वडील घरचा जमाखर्च आपल्या हातांनी लिहित असत. ती मरेपर्यंत त्यांनी लिहिलेली वही अद्याप संग्रही आहे. धाकटी बहीण द्वारका हिचे पुण्याचे वासुदेव विष्णु गोडबोले यांच्याशी लग्न झाले.

वडिलांची जायखेड्याहून कळवणास बदली झाली. पूर्वी जायखेडे व अभोणे हे दोन पेठे होते ते मोडून कळवण तालुका नवीन केला व त्याच तालुक्याला माझे वडील प्रथमच मामलेदारीच्या पदावर आरूढ झाले. मामलेदार कचेरीचा उद्घाटन सोहळा थाटात पार पडला. त्याला नाशिकचे कलेक्टर आले होते. मोठी मिरवणूक निघाली. कलेक्टरने कचेरीचे दार उघडून राज्यारोहण समारंभ होतो त्याप्रमाणे साहेबाने वडिलांचा हात धरून गादीवर (मामलेदारपदाच्या) बसविले. त्या वेळी बंदुकीची फैर झडली. अत्तर गुलाब होऊन साहेब परत गेले. जुन्या काळी मामलेदार म्हणजे त्या तालुक्याचा राजा अशी प्रौढी असे. त्याच्या तैनातीला मशालजी व शिंगाड्या असे. माझे वडील कुलकर्ण करून मामलेदारीपर्यंत वाढले असल्यामुळे त्यांचे वागणे सर्वांशी मैत्रीच्या भावनेचे असे. मी मोठा अधिकारी व बाकी सर्व माझ्या हाताखालचे ही कल्पना त्यांना केव्हाही शिवली नाही. त्यामुळे खेळीमेळीने सर्वांचा काळ आनंदात जात असे.
कळवणहून पुढे वडिलांची खानदेशात धुळ्याजवळ शहादे येथे बदली झाली. तेथील मामलेदार विष्णु बापूजी सोमण वडिलांचे स्नेही होते. सारखेडे गावी वडील येताच केवढी सरबराई ! वडील गादीवर बसताच पाच-चार मंडळी पंख्याने वारा घालू लागली. हे वडिलांस न आवडून त्यांनी थांबविले. वार्‍याची आवश्यकता नाही म्हणून सांगितले. शहाद्यास मामलेदाराची राहण्याची जागा व कचेरी एकाच वाड्यात होती. सहा महिन्यांनी हिवतापाच्या साथीने सर्व मंडळी आजारी पडली. त्यामुळे तेथून जामनेरास वडिलांची बदली झाली. तेथे माझे मराठी सहाव्या यत्तेपर्यंत शिक्षण होऊन मी नाशकास परीक्षेस बसून पास झालो. वडिलांच्या धोरणाप्रमाणे माझे शिक्षण तेथेच संपले व त्याच कचेरीत बारनिशी कारकुनाच्या जागेवर माझी नेमणूक झाली. त्याच वेळी माझ्या लग्नाची खटपट होऊन सोमणांकडील मुलीबरोबर माझे लग्न झाले. लग्न सोहळा सावद्यास पार पडला. जामनेरास परत आलो. घरी लक्ष्मीपूजन झाले. पत्नीचे नाव रमा असे ठेवले. या वेळी लखीचंद शेठ याजकडून 15 रुपये तोळाप्रमाणे दोनशे तोळे सोने घेतल्याचे आठवते.
मी मामलेदाराचा मुलगा. जास्त शिकणे गरजेचे होते. इंग्रजी शिकल्याने दारू पितात, बाटतात ही वडिलांची समजूत. पण सोमणांनी माझ्या वडिलांची युक्तीने समजूत घातली व माझं पुढील शिक्षण सुरु झालं. नाशिकला इंग्रजी शिक्षण झालं. मला तालमीचा नाद. पोहण्यात पटाईत, घोड्यावरही रपेट करी. नाटकात काम केले. रामाची भूमिका केली. वडिलांचा धाक असल्यामुळे कोणतेही व्यसन लागले नाही.

विष्णुशास्त्री चिपळूणकर व लो. टिळकांनी पुण्यास न्यू इंग्लिश स्कूल काढल्याची वार्ता कळली तेव्हा मी माझ्या सहकारी मित्रांसह वडिलांची परवानगी काढून पुण्यास आलो. इतक्यात वडिलांची पंढरपुरास बदली झाल्याने तेही तेव्हा पुण्याला आले होते. त्यांनी अक्कलकोटच्या स्वामींची भेट घेतली. त्यांचा चमत्काराचा अनुभव घेतला.
पांडुआण्णा भट हे वडिलांचे सख्खे मामा. ते पुण्यात एक खोली घेऊन राहात. स्वत: स्वैपाक करून जेवत. हे भट पेशव्यांचे नातेवाईक. त्यांचं जीवन म्हणजे जणू कादंबरीच. ज्यांचा पाय कधी जमिनीस लागत नसे ते शेवटी आमच्या आश्रयाला येऊन राहिले व त्यांचे चिरंजीव माधुकरी मागून राहू लागले असा काळ महिमा !

न्यू इंग्लिश स्कूलमध्ये मी पाचव्या यत्तेत बसलो. विष्णुशास्त्री चिपळूणकर मराठीचे भाषांतर शिकवीत. वॉरन् हेस्टिंग हे पुस्तक होते. एका तासात एक वाक्य देखील पुरे होत नसे. सर्व टीका ब्रिटिश राजकारणावर चाले. गणित टिळक शिकवीत. त्यात जॉमेट्रीच्या आकृती कागदाच्या कापून फळ्यावर धरून शिकविण्याने ताबडतोब समजूत पडे. नामजोशी इंग्रजी व आगरकर इतिहास आणि नंदुर्गीकर संस्कृत असा विद्वानांचा संच असल्यामुळे आम्ही आपणास भाग्यवान समजत होतो. पहिल्याच दिवशी तीनशे मुले शाळेत आली ती केवळ शास्त्रीबुवा व टिळक यांच्या बाणेदार वृत्तीस पाहून आली. इंग्रजी अभ्यासाचा ताण पडल्याने संस्कृत कच्चे राहिले व पहिल्या वर्षी मॅट्रिकला नापास झालो. पुढे भावेस्कुलात जाऊन परीक्षा पास झालो. जो मी 19 वर्षांचा होईतो इंग्रजीचा गंध नव्हता तो मी परीक्षा पास झाल्यावर मला परमानंद झाला. माझी इच्छा डॉक्टर होण्याची होती पण घर सोडून बाहेर जावयाचे नाही व प्रेते फाडण्याचे शिक्षण नको या अटींमुळे सायन्स कॉलेजात गेलो.

वहिनी (सावत्र आई), कुसाआत्या व मथुआत्या वडील पेन्शन घेऊन पुण्यास आल्यावर वारल्या. मी घोड्यावर बसण्यात पटाईत. वयाच्या ऐशीव्या वर्षी सुद्धा घोड्यावर बसून रपेट करावीशी वाटे. वडिलांची पंढरपुरात तीन वर्षे मामलेदारी झाल्यावर त्यांची जळगावास खानदेशात बदली झाली. त्यांची जळगावची नोकरी शेवटची. तिथेच पेन्शन घेतले. एक वर्ष पाचोर्‍यास बदली व पुन्हा जळगाव. पेन्शन घेतल्यावर तीन वर्षे पुण्यात मावळचा व्यापार केला. उरशास जमीन खरेदी. व्यापारात खोट आली. फसवणूक झाली.

माझ्यावर सख्ख्या आईपेक्षा सावत्र आईचे प्रेम जास्त. सख्ख्या आईचा ओढा धाकट्या मुलीकडे असे.
वडील रामेश्वरास दक्षिण यात्रा करून आले. नंतर काशीयात्राही केली. काशीसच त्यांचे देहावसान झाले.
वडिलांचा मला उपदेश होता की ‘‘चोरी, चहाडी व छिनालकी यापासून अलिप्त राहून शक्य तितका परोपकार करून वाड-वडिलांच्या चालीरीतीने राहिलात तर जगदंबा तुम्हास काही कमी पडू देणार नाही.’’

त्रिस्थळी, अयोध्या इत्यादी यात्रा पूर्ण करून वडील पुन्हा सहस्त्रभोजन घालण्याच्या निमित्ताने काशीस आले. यात्रेत वेळच्या वेळी जेवण नाही. श्राद्धाकरिता रोज जेवणास चार वाजायचे. कर्मठ असल्यामुळे सर्व विधी उपाशीपोटी झाला पाहिजे. या सर्व कारणांमुळे काशीस आल्यावर दुसर्‍या दिवशी त्यांना कॉलरा झाला. त्यात हट्टी स्वभाव असल्यामुळे अनायासे काशीस मरण येत आहे त्याच आनंदात स्वारी असल्यामुळे गंगोदकाशिवाय काही घेतले नाही. काशीस सुखरूप आल्याबद्दलचे पत्र मला मिळाल्यावर मी त्यांच्या लिहिण्याप्रमाणे तीनशे रुपयांची हुंडी पाठविली. काशीस मुक्काम नाना फडणीस यांच्या वाड्यात होता. अंतकाळच्या दिवशीच दुपारी माझी हुंडी मिळाली. रात्री नऊ वाजता मंत्रजागर संपल्याबरोबर वडिलांनी आनंदात देह ठेवला. तीन मुलगे असून शेवटी त्यांना मंत्राग्नी बाळा ब्राह्मण बरोबर होता त्याच्या हातून झाला. याला म्हणावे योगायोग !

वडील साठाव्याच वर्षी गेले. आजपर्यंत मी एखाद्या राजपुत्रासारखा वागलो. हातात सलकडी, कानात चारशे रु.ची मोत्याची भिकबाळी, गळ्यात अठरा तोळ्यांचा गोफ व नेसण्यास व पांघरण्यास रेशीकाठी धोतरे. मला कॉलेजमध्ये स्नेही मामलेदार म्हणत असत. असा चंडोलाप्रमाणे वागलो. दिवसामागे रात्र इतक्या लौकर येईल ही कल्पनाच नाही. वडिलांचा स्वभाव इतकी मानी होता की त्यांनी आजन्मात आपला फोटो काढू दिला नाही. त्यामुळे त्यांच्या पश्चात त्यांच्या रूपास मी अजिबात मुकलो. या अवाढव्य जगात कुटुंबातील आई, दोन भाऊ, धाकटी दहा वर्षांची बहीण विठाबाई, माझी व विनायकाची बायको इतक्या सर्व मंडळींचे प्रापंचिक ओझे माझ्या डोक्यावर आले. गृहस्थिती पार बिघडली. सात-आठ वर्षे फार त्रासाची गेली. वडिलांच्या पश्चात दोन वर्षात सर्व वाताहात झाली. घराच्या इस्टेटीच्या वाटण्या झाल्या. आम्ही नवरा बायको व दोन मुले एकत्र राहिलो. वडील म्हणून देव आमच्याकडे आले. आई, विनायक व बायको, हरी, विठाबाई एकत्र राहिली. त्यांचे कारभारी द्वारकाबाई, आमची बहीण. तेव्हापासून आमच्याशी भाषण वर्ज्य.

मी भाव्यांच्या शाळेत नोकरी धरली. दोन तास गणित शिकवण्याचे पत्करले. मी, गोपाळराव देशपांडे व विष्णुपंत गोखले तिघे जीवश्चकंठश्च स्नेही म्हणून शेवटपर्यंत राहिलो. आम्ही वकिलीचा अभ्यास सुरु केला. तिघांनी एकत्र व्यापार केला.
मी पुढे न्यू स्कूलमध्ये शिक्षकाची नोकरी धरली. इंग्रजी दुसर्‍या यत्तेवर नेमणूक झाली. पगार रु. 28. पुढे 40 रु. झाला. चौथ्या यत्तेच्या आठ डिव्हिजन्स होत्या. ए, ऋ, ॠ, क या चार वर्गांना गणित शिकवण्यावर माझी नेमणूक झाली. वर्षाला बोनसही मिळू लागला. घरी दोन मुले, बायको व मी आनंदात दिवस काढीत होतो.

पुढे शिक्षकाची नोकरी सांभाळून वासुदेव बापूजी कानिटकर उर्फ दादासाहेब यांच्या मार्गदर्शनाखाली इंजिनिअरिंगचे ज्ञान व प्रत्यक्ष अनुभव मिळाला. फर्ग्युसन कॉलेजच्या बांधकामावर ओव्हरसियर म्हणून माझी नेमणूक झाली. आयुष्याचा नवा अंक सुरु झाला. गणपतराव घोटवडेकरांचे उपकार होते.

फर्ग्युसनचे काम संपल्यावर सोलापूर म्युनिसिपालटीत ओव्हरसियरची नोकरी पत्करली.
फर्ग्युसनचे प्रिन्सिपॉल आगरकर होते. त्यांच्यासारखा सरळ, स्वभावाने गरीब, आनंदी व विद्वान असा मनुष्य मला माझ्या आयुष्यात भेटला नाही. त्यांचा बंगला तयार झाल्यावर ते तेथे राहावयास आले. त्यांचे कुटुंबही स्वभावाने फार थोर. यजमान कट्टे सुधारक होते तरी बाई पूजा, देवधर्म करीत असे. त्यांच्या आड यजमान आले नाहीत.
फर्ग्युसन कॉलेजच्या नव्या इमारतीचा उद्घाटन सोहळा थाटात पार पडला. पुण्यात टिळक-आगरकरांनी काढलेले हे पहिले कॉलेज. हे गरीबांचं कॉलेज. डेक्कन कॉलेजात श्रीमंत वर्ग असे. उद्घाटन समारंभात मला शंभर रुपयांचं इनाम मिळालं.
फर्ग्युसनचे काम संपल्यावर सोलापूर म्युनिसिपालटीत ओव्हरसियरची नोकरी पत्करली.
सोलापूरला चक्रदेवांचा फार आधार होता. तेथे रिपन हॉलचे काम पार पाडले. म्युनिसिपल बागेत माझ्या देखरेखीखाली काम झाले. लोधीपुर्‍यात रिर्झरवॉयरचे काम पार पाडले.
सोलापूरहून माझी जत येथे बदली झाली. दरम्यान मुंबई व सोलापूरलाही प्लेगची साथ सुरु झाली होती. त्यापासून मी सुदैवाने बचावलो. तीन सडका व जतच्या मल्याळ तळ्याचे दुष्काळी काम सुरु केले. तेथे जॅक्सन साहेब होता. पुढे त्याची नाशिकला कलेक्टर म्हणून नेमणूक झाली.
संस्थानाच्या तपासणीकरिता साहेब, महाराज लोक येत ते शिकारीत वेळ घालवीत. हजारो रुपये खर्च होत. त्यांची सरबराई करावी लागे.
जतहून माझी सांगलीस बदली झाली. तेथून पुन्हा जतला आलो. पुण्यास आई प्लेगने वारली. धाकटा भाऊ हरीसुद्धा प्लेगने गेला. द्वारकी व तिच्या घरची चार माणसेही प्लेगने वारली.
मुंबईस आल्यावर लिमयांकडे उतरत असे. (सन 1898 पासून 1940 पर्यंत.) शेवटपर्यंत परकेपणा वाटला नाही. मी पुण्याचा. मुलीच्या लग्नाकरिता जतहून कोकणात (दाभोळ) जाऊन आलो.
सांगलीतील माझे नोकरीचे दिवस आनंदात गेले. घोडीवाले पुणेकर आठवले म्हणून मी तेथे ओळखला जाई. थोरला मुलगा बापू प्लेगने गेला.
मिरज मळ्यात ओव्हरसिअर म्हणून काम केले. पुन्हा जतला बदली झाली.
अक्कलकोटला माझी बदली आकसाने करून माझ्यावर अन्याय झाला म्हणून मी नोकरीचा राजीनामा देऊन पुण्यास परत आलो.
मुंबईत सप्रे यांच्या भागीदारीत रेल्वे व झ. थ. ऊ. ची काही कामे केली. ठाण्यास राहिलो. पार्शिकचे स्टेशन, मुंब्रा, घाटकोपर, डोंबिवलीचेही साइडिंगची कामे केली.
नांदूर मधमेश्वर येथे कीर्तने यांच्या सल्ल्याने किरकोळ कामे केली.
एक विशेष प्रसंग : आमच्या घराची झडती - निफाडजवळ कोठुरे येथील बर्वे हे माझे साडू असल्यामुळे व करंज गावच्या वाटेवर असल्यामुळे माझे तेथे वारंवार येणे-जाणे असे. त्या बर्व्यांचे सावरकर हे सख्खे मामा. सावरकरांनी तेलगू भाषेत छापलेली पुस्तके इंग्लंडहून टपालमार्गे बर्व्यांकडे धाडली व बर्व्यांनी ती जिकडे-तिकडे रवाना केली. ती राजद्रोहाची पुस्तके असल्यामुळे बर्वे यास अटक झाली व पत्त्यावर लिहिलेले अक्षर त्यांचेच असल्याचा पुरावा मिळावा म्हणून त्यांचे नातेवाईक एक मी व ठाण्याच्या कलेक्टरचे चिटणीस आप्पा म्हसकर (हे बर्व्यांचे मेव्हणे) त्यांच्याशी पत्रव्यवहार सापडावा म्हणून आदल्या दिवशी म्हसकरांची ठाण्यास व दुसर्‍या दिवशी आमची ओझरास घराची झडती झाली. त्या दिवशी वडिलांचे श्राद्ध होते, त्या तयारीत मी होतो. या सर्वांचा माझ्या मनावर एवढा परिणाम झाला की एका दिवसात माझे केस पांढरे झाले व वजन 15 पौंडानी कमी झाले. माझे नाव ब्लॅक लिस्टमध्ये पडले व गुप्त पोलिसांचा ससेमिरा दोन-तीन वर्षे मागे राहिला.
ओढ्याचे चुन्याचे काम केले. त्यात नुकसान सोसावे लागले. हर्द्याचे रेल्वेचे काम (खांडवा इटारसी रेल्वे) गंजाळ येथे केले.
पुढे पुण्यास राहूनच स्वतंत्र कामे करण्याचे ठरविले. मी ज्योतिषाचाही अभ्यास केला. सुमारे 2 हजार कुंडल्या जमवल्या. ज्योतिष पुस्तके, कुंडली विज्ञान यांचा अभ्यास केला. नाना प्रकारच्या कुंडल्यांची वर्गवारी करून त्यावर उेाोप षरलीेीं आडाखे बांधले. ते अचूक येऊ लागले. अभ्यासाची चटक लागली. तोंड पाहून कुंडली मांडण्याचा अभ्यास केला. त्यात यश आले.
पुण्यात स्वतंत्रपणे कंत्राटाची कामे घेऊ लागलो. यासाठी कामाची माहिती, मनुष्यबळ आणि द्रव्य या गोष्टी आवश्यक आहेत. सेवासदनचे मी सतरा वर्षे काम केले. तेथील सर्व इमारती माझ्याच देखरेखीखाली झाल्या आहेत. विठ्ठलदास ठाकरसीचे येरवड्याच्या तारकेश्वरी टेकडीवरील ‘पर्णकुटी’ या भव्य बंगल्याचे बांधकाम पार पाडले. मोठाच कॉम्प्लेक्स होता. वास्तुशांत समारंभ धुमधडाक्यात झाला. शेटजींनी आपल्या गळ्यातील सात तोळ्याची कंठी माझ्या गळ्यात घातली व एक उंची शालजोडी माझ्या अंगावर घातली.
इंडियन वुइमेन्स युनिव्हर्सिटी बिल्डिंग व रेसिडेन्सीचे काम केले. शेटने मुंबईहून पाटी तयार करवून आणली व हॉलमध्ये लावली. त्यात आगाशे इंजिनियर व मी कंत्राटदार म्हणून उल्लेख आहे.
आळंदी येथील श्रीज्ञानेश्वराच्या देऊळवाड्यातील विविध कामे (बिनखांबी मंडप) करून प्रेक्षणीय बनविला.
आण्णासाहेब पटवर्धन यांच्या समाधीचे काम ओंकारेश्वरास स्मशानभूमीच्या पूर्वेस पूर्ण केले.
त्रिंबकेश्वराच्या कोठीचे काम सेवा म्हणून पूर्ण केले. मला एक शालजोडी व अंगठी भेट मिळाली.
पुण्यात स्वत:च्या चार इमारती यशवंत धाम, भाव्याच्या शाळेसमोर, विद्याविलास नारायणाश्रम, विष्णुभुवन या तीन इमारती टिळकरोडवर. पैकी तीन इमारती विकल्या. फक्त विष्णुभुवन व नव्या विष्णूजवळील आम्ही रहात असलेली इमारत या दोहोंच्या भाड्यावर आमचा चरितार्थ चालू आहे.
राहत्या घरात दत्ताचे स्थान आहे. मूळचे हे घर तात्या टोपीचे. ते त्यांना मराठे यास दिले. मराठे हे वडिलांच्या मामाचे स्नेही. आजोबांना पुण्यास घर असण्याची आवश्यकता वाटली म्हणून मामांनी मराठ्यांकडून साडेचारशे रुपयास हे जुने घर घेऊन दिले. या आळीचे जुने नाव काळे वावर. आमच्या शेजारी ग. वा. उर्फ काका जोशी, पश्चिमेस वि. मो. भिडे व पलीकडे तात्यासाहेब रास्ते अशी मंडळी. पूर्वेस भिंतीत औदुंबराचा वृक्ष होता. तेथे वडिलांनी गुरुचरित्राची अनेक पारायणे केली. पण औदुंबरास प्रदक्षिणा घालण्यास वाव नव्हता. त्याखाली दत्ताच्या पादुका ठेवल्या. मारुतीची स्थापना उत्तराभिमुख केली.
‘‘उत्तराभिमुख मारुति जेथे। सर्वदा विजय मंगल तेथे।
जानकीसहित राघव येथे। नांदतो म्हणुनी सद्गती देते।
- मध्वमुनीश्वर
-हां आम्हास अलभ्य लाभ. या मारुतीबद्दल मला विशेष पूज्य भाव आहे. ही सर्व माझ्या वडिलांची पुण्याई.
सध्याचे ब्राह्मणत्व व सोवळे ओवळे याचा नायनाट झाल्यामुळे मला मुठीत नाक धरून कालक्रमणा करावी लागते. मर्जी ईश्वराची! कुटुंब मेल्याचा मला आनंद आहे. सध्याची राहणी तिला सहन झाली नसती. तिने कधी जोडा, छत्री वापरली नाही, माझ्या शेजारी टांग्यात बसली नाही. घराबाहेर डोक्यावर पदर घेतल्याशिवाय पडली नाही. अशी जुन्या पद्धतीची वडिलांच्या वेळची वागणूक असल्यामुळे या काळात जिवंत राहणे तिला फार कष्टाचे झाले असते. विशेष आश्चर्य की वडिलांचे व आईचे भाषण मी कधी ऐकले नाही. सर्व कारभार मुलांमार्फत चालावयाचा. आत्ताच्या बायका नवर्‍याच्या मांडीशी मांडी लावून खिदळत असतात. कालमहिमा आहे. कालाय तस्मै नम: म्हणून स्वस्थ असावे व आपले कर्तव्य परमेश्वर स्मरून करीत असावे व समाधान ठेवावे हाच मनाच्या शांततेचा मार्ग आहे.

*****
पुण्यातील आणखी इमारतींची कामे :-
1) श्री जगन्नाथ महाराजांच्या दोन चाळी, 2) साखरे बुवांचा मठ, 3) गोपुकाका रानडे यांच्या बंगल्यावरील चाळी, 4) नानासाहेब भागवत यांचे दत्तमंदिर, राहते घर व चाळ 5) गणपतराव वझे यांचे घर 6) परांजपे नारायण पेठ, 7) देशमुखवाडीत खळदकर यांचे घर, 8) देशमुखवाडीत पिलूताईचे घर, 9) हरिभाऊ रानडे यांचा पुढचा सोपा, 10) अंजनगावकर यांचे घर, 11) बापूसाहेब गोडबोले यांचे घर, 12) हरिभाऊ भट यांचे मोदीच्या गणपतीच्या मागचे घर, 13) सर्व्हंटस् ऑफ इंडिया सोसायटीची कामे, 14) सेवासदन पश्चिमेची तीन मजली इमारत, 15) अभ्यंकर शास्त्री यांचे घर लक्ष्मी रोड, 16) भट गुरु यांचे घर, 17) मोतीवाल्याची इमारत फुटक्या बुरुजाजवळ, 18) गोखले नारायण पेठ, 19) सुंदराबाईचे घर रास्ता पेठ, 20) के. ई. एम. हॉस्पिटल, 21) सदरची रेसिडन्सी, 22) गाणगापूर धर्मशाळा संगमावर, 23) मुरुडकरबुवांचे घर नारायण पेठ, 24) गोपाळ गायन समाज टिळक रोड, 25) ग. वि. केतकर यांचे घर टिळक रोड इत्यादी.
वृद्धांनी आरोग्य कसे राखावे :-
या पुस्तकाच्या तीन आवृत्त्या निघाल्या. यात केसरीतील पंधरा लेख आहेत. विश्राम मंडळात व्यायाम वर्ग घेतले. वयाच्या 15व्या वर्षापासून तालमीचा नाद. मल्लखांब करण्यात पटाईत. आसने, व्यायाम यात रस. प्रचार केला. यात मनाचे समाधान हा स्वार्थ व परक्याचे आरोग्य हा परमार्थ. तात्यासाहेब करंदीकरांचे प्रोत्साहन. केसरीत 16 लेख लिहिले. तात्यासाहेब केळकरांची प्रस्तावना. अनुकूल अभिप्राय लिहिला. 1938 साली व्यायाम वर्ग सुरु केला. पण दुर्दैवाने तो फार काळ टिकला नाही. लोकांचा प्रतिसाद कमी होत गेला.

प्रत्यक्ष दर्शन झालेले संत :-
1) भटजी बापू दक्षिण हैदराबादचे, 2) केडगावचे महाराज दत्तभक्त, 3) दाजीमहाराज टाकळीकर, 4) शेगावचे गजानन महाराज, 5) शिरडीचे साईबाबा, 6) साकुरीचे सीताराम महाराज - हे साईबाबांचे शिष्य, 7) मंगळवेढ्याचे सीताराम महाराज, 8) सावंतवाडी संस्थानातील मिटक्याची वाडी येथील नारायण बाबाजी महाडेश्वर, 9) छोटे साईबाबा - बोवाजी, 10) पाटगावचे बाळकृष्णदादा, 11) आळंदीचे श्रीनृसिंह सरस्वती स्वामी महाराज, 12) टाकळीचे श्री दाजीमहाराज टाकळीकर, 13) पंढरपूरचे सिद्धेश्वर महाराज, 14) औरंगाबादजवळचे बनेमिया, 15) पंढरपुरचे तपकीर महाराज, 16) गाडगे महाराज, 17) मेहेरबाबा बाबाजान, 18) देव मामलेदार - सटाणा येथील संत.
अष्टविनायक, बारा ज्योर्तिलिंगे देवस्थानांचे दर्शन अनेकदा घेतले. त्यामुळे मानसिक समाधान लाभले.
शब्दांकन : क्रांतिसेन आठवले