जीवनकाल: 1872 ते 1955 वंशावळ संदर्भ : गुहागर 1/8 माझे आजोबा दिवाणबहादुर रामचंद्र सदाशिव तथा भाऊसाहेब आठवले यांचा जन्म एकोणीसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात 1872 साली एका वैदिक घराण्यात झाला. त्यांचे वडील वेदशास्त्रसंपन्न व वेदपठण करणारे होते. कुटुंब मोठे होते व त्यामानाने आर्थिक स्थिती कनिष्ठ, मध्यम वर्गातील होती. आमचे आजोबा, भाऊसाहेब लहानपणापासूनच फार हुशार होते. त्यांना संस्कृत बरोबर इंग्रजी बद्दल बरीच ओढ होती. त्यामुळे त्यांनी पारंपारिक वेदाध्ययनात फारशी रूची न दाखविता त्यावेळच्या इंग्रजी शिक्षणाबद्दल आग्रह धरून ते इंग्रजी शाळेत गेले. आपल्या हुशारीने व कष्टाने त्यावेळच्या इंग्रजी शिक्षणात चांगली प्रगती केली. मॅट्रिक व बी. ए. परीक्षेत ते उत्तम रीतीने मार्क मिळवून उत्तीर्ण झाले. डेक्कन कॉलेजातून ते बी. ए. झाले. शिक्षण काळात काही काळ त्यांना लोकमान्य टिळकांनी शिकविले, होते अशा ते आठवणी सांगत. संस्कृत हा आजोबांचा आवडीचा व व्यासंगाचा विषय होता. तरुणपणी त्यांना व्यायामाची आवड असल्याने त्यांनी चांगले शरीर कमाविले होते. त्यांना कुस्ती खेळण्याचीही आवड होती. व कांही चांगल्या कुस्त्या केल्याचे ते सांगत. त्यामुळे आयुष्याच्या अखेरपर्यंत त्यांनी प्रकृती उत्तम राखली होती. त्यांना कधीही कोठला मोठा आजार झाला नाही. बी. ए. ची परीक्षा चांगल्या रीतीने उत्तीर्ण झाल्याने त्यांना त्यावेळच्या मुंबई इलाख्याच्या महसूल खात्यात सहजगत्या नोकरी मिळाली. नोकरीच्या काळात अत्यंत तडफेने व आदर्श रीतीने काम करून त्यांनी खात्यात चांगला नाव लौकिक मिळविला. आपल्या गुणांनी खात्यात त्यांनी चांगली प्रगती करून शेवटी सातारा जिल्ह्यात डेप्युटी कलेक्टर पदावर ते पोचले. काही काळ त्यांनी त्याचे ‘‘प्रांत’’ म्हणूनही काम केले. त्यांच्या एकूण कर्तृत्वाची व गुणांची प्रसिद्धी ऐकून सांगली संस्थानचे त्यावेळचे राजे श्रीमंत चिंतामणराव पटवर्धन बरेच प्रभावित झाले. त्यांनी भाऊसाहेबांना भेटून त्यांना सांगली संस्थानचे दिवाणपद स्वीकारण्यासंबंधी आग्रह धरला. आजोबांनी अनुकूलता दर्शविताच राजेसाहेबांनी मुंबई सरकारकडे आपले वजन खर्च करून भाऊसाहेबांची 1922 ते 1925 या तीन वर्षासाठी सांगली संस्थानचे दिवाणपदावर नियुक्ती करविली. सांगलीस कामावर रूजू झाल्यानंतर भाऊसाहेबांनी तीन वर्षांच्या काळात संस्थानचे बरेच प्रश्न सोडवून संस्थानची चांगली प्रगती घडवून आणली व लौकिक वाढविला. त्यांचा संस्थानांत एकूण चांगला दरारा होता. राजेसाहेबसुद्धा त्यांच्याशी अगदी अदबीने वागत. त्यांचे कामाने प्रभावित होऊन राजेसाहेबांनी त्यांचा दिवाणपदाचा काळ दहा वर्षांपर्यंत वाढवीत नेला. म्हणजे एकूण 1922 ते 1932 भाऊसाहेब तेथे दिवाण होते. त्याच काळात माझा जन्म 1929 साली भाऊसाहेबांचे राहते घरात - श्री. करमरकर यांचे बंगल्यात झाला, हा एक योगायोग. 1932 साली भाऊसाहेबांचे वय 60 वर्षांचे झाले होते. तेव्हा वयपरत्वे व प्रकृतिखातर त्यांनी सेवानिवृत्ती घेतली व ते नाशिकला रविवार पेठेतील कृष्णशास्त्री देवधर वैद्य यांचे गल्लीतील आपल्या वाड्यात स्थायिक झाले. भाऊसाहेबांचे वडिलांचे निधनानंतर म्हणजे नोकरीचे काळात आठवले कुटुंबाची सर्व जबाबदारी भाऊसाहेबांवरच पडली होती. कारण तेच एवढ्या मोठ्या कुटुंबाचे पोषणकर्ते होते. स्वत:चे तीन मुलगे व एक मुलगी व दोघा भावांचे मिळून चार मुलगे व एक मुलगी एवढ्या कुटुंबाची संगोपनाची जबाबदारी होती. या सर्वांचे पालनपोषण, शिक्षण, नोकरी, विवाहादी कार्ये त्यांनी आपला व भावाचा - असा भेदभाव न करता व्यवस्थित पार पाडली. अशीच भावना आमच्यासारख्या सर्व नातवंडांतही उतरली. त्यामुळे आजही आम्हा सर्वांमध्ये सख्खा चुलत असा भेदभाव जाणवत नाही. ही सर्व आम्हा सर्वांना भाऊसाहेबांचीच देणगी आहे. ते जणू आम्हा आठवले घराण्याचे कुलदैवतासमानच झाले. आयुष्याचे अखेरीचे काळात ते आपले द्वितीय चिरंजीव गंगाधरपंत ऊर्फ बापूसाहेब आठवले यांच्या पुणे येथील वैदिकाश्रमातील विहिरी शेजारच्या बंगल्यात होते. 1955 सालातील ऑगस्ट महिन्याची 18 तारीख होती. वयाची 83 वर्षे पूर्ण करून 84वे वर्ष चालू होते. तिथीने तो दिवस म्हणजे भाद्रपद शु. प्रतिपदेचा दिवस होता. माझा वाढदिवस त्याच दिवशी असल्याने मी त्यांना नमस्कार करून आशीर्वाद घेण्यासाठी गेलो होतो. परंतु काळाचे मनांत काही वेगळेच होते. सकाळी 9.30 चा सुमार; भाऊसाहेब स्नान करून शूचिर्भुत होऊन आपल्या खोलीत पलंगावर बसले होते. रोजच्या सवयीप्रमाणे ते तेथे बसून गायत्रीचा जप, प्राणायाम व ध्यान करीत असतानाच एकाएकी हृदयक्रिया बंद पडून त्यांची प्राणज्योत मालवली. अशा रीतीने एका कर्तृत्ववान व आदर्श जीवनाची सांगता इतक्या शांतपणे आपल्या स्वत:ला व इतर कोणालाही त्रास न देता झाली. आज या निमित्ताने त्यांच्या स्मृतीस शतश: वंदन करतो. शब्दांकन : केशव चिंतामणी आठवले