जीवनकाल 1920 ते 2002 वंशावळ संदर्भ : गुहागर 1/7 प्राचार्य अनंतराव आठवले यांचे घराणे गुहागरचे. वडील दामोदर पंत. श्री. वामनरावांना दोन मुले एक दामोदर व दुसरा रामचंद्र. वामनरावांचे मुलांच्या बालपणीच निधन झाल्याने व दारिद्रयामुळे मुले पुण्यात येऊन रोजगार बघू लागली. थोरला राम भावाकडे फार लक्ष देत नसे. दामोदर वेदपाठशाळेत शिके, पूजाअर्चा करून माधुकरी मागत असे. एकदा एका टांगेवाल्याचा विटाळ झाल्याने एका वाड्यापाशी स्वारी रडत बसली. त्या वाड्यात काही कामानिमित्त महाराष्ट्रातील विख्यात संतचरित्रकार श्री दासगणू महाराज येत. त्यांनी ते पाहिले. चौकशीत कळलेल्या माहीतीने व्यथित झालेल्या त्यांनी या संस्कारक्षम लेकराला आपल्याबरोबर पंढरीस नेले. पुत्रवत् त्याचे पालन केले. दामोदर सुरेख दिसे, बुद्धिमान होता, आवाजही गोड होता. पाठांतर शक्ती जबर होती. वेदविद्येसह दासगणूंच्या कीर्तन विद्येचाही त्याने व्यासंग केला. परिवारात तो लोकप्रिय झाला. ‘दामूने मला पुढे आणले’ असे दासगणू महाराज म्हणत असत. ‘समर्थ गणुदास तो गुरुपिताच मी वंदितो’ असे स्तोत्रही त्याने केले होते. 1914 साली सांगोल्याचे देवी डॉक्टर श्रीपादराव महाबळ यांची कन्या कमळा हिच्याशी त्यांचा विवाह झाला. नववधूचे नाव ‘राधा’ ठेविले गेले. सौ. राधा दामोदर यांचा पाच अपत्ये झाली. तीन अल्पवयातच गेली. दोन राहिली. पैकी एक अनंता व दुसरी मुलगी गंगू ! दामोदर पंतांना पुढे क्षयबाधा झाली व 1925 च्या पौष महिन्यात ते निधन पावले. दासगणूंचे प्रवास कीर्तने व लेखन नेहमीप्रमाणे होत राहिले तरी आपल्या या सुनेचा संसार त्यांनी सांभाळला. लहानगा अनंत चाणाक्ष नि बुद्धिमान होता. पण फार अशक्त. लहानपणीच विषमज्वर झाल्यामुळे त्याच्या शिक्षणाचा प्रारंभ मुंज झाल्यावर 9 व्या वर्षी झाला. बालपणापासून वाचनाचे वेड. रामायण - महाभारत - भागवतांतील कथा तोंडपाठ असत. प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षण - पंढरपुरातच टिळक विद्यालयात झाले. 1939-40 मध्ये अनंता मॅट्रिकच्या वर्गात होता. दासगणूंच्याकडे अनेक वेळा आलेल्या पुण्याच्या वैद्य पुरुषोत्तमशास्त्री नानलांनाही अनंताची हुशारी ज्ञात होती. त्यांनी श्री महाराजांना त्याला वैद्यकाकडे पाठवावे असे सुचविले. मॅट्रिकचा निर्णय जाहीर होताच श्री नानलांनी वैद्यकी प्रवेशाचे काम पूर्ण केले. बालपणापासून महाराजांनाच सारसर्वस्व मानलेल्या अनंताने ते मान्य केले. पुण्याच्या टिळक आयुर्वेद महाविद्यालयामध्ये अनंतरावांचे शिक्षण सुरु झाले (1940) तत्त्वज्ञान घेऊन एम्. ए. करण्याचा त्यांचा विचार मागे पडला. 1944 मध्ये अनंतराव वैद्यकाचे पदवीधर झाले. श्री महाराज या वेळी 75 वर्षांचे होते. प्रकृतीही फार चांगली नसे म्हणून अनंतराव त्यांच्या सह असत कारण कीर्तने प्रवास चालूच होते. 1948 ते 50 या काळात त्यांनी पदव्युत्तर शिक्षण पूर्ण केले. ‘आयुर्विद्या पारंगत’ ही एम्. डी. च्या समकक्ष परीक्षा ते प्रावीण्यांकाने उत्तीर्ण झाले. त्यावेळच्या प्राचार्य श्री मामा गोखले यांनी त्याच महाविद्यालयात त्यांना प्राध्यापक म्हणून नेमले. 1950 ते 1967 या काळात ते प्राध्यापक, प्राचार्य, राष्ट्रीय शिक्षण मंडळाचे कार्यकारिणी सदस्य इ. सर्व जबाबदार्‍या पार पाडीत होते. अत्यंत निरपेक्ष भावनेने संस्थेची सेवा त्यांनी केली. पुढे मंडळाच्या कार्यकारिणीत अ‍ॅलोपॅथी व आयुर्वेद असा काहीसा वाद-विवादाचा प्रसंग आला. शेवटी आयुर्वेदाशी प्रतारणा नको म्हणून त्यांनी संस्थेला आपले त्यागपत्र दिले व सेवेतून मुक्त झाले. या मधल्या काळात 1950 मध्ये त्यांनी गुर्वाज्ञेने श्रीकृष्णकथामृत या नवरसमंडित महाकाव्याची निर्मिती केली. आपले गुरु श्री दासगणूमहाराज यांच्या समोर त्यांचे समग ्रवाङ्मय प्रकाशित करायला प्रारंभ केला. 1955 मध्ये त्यांचे चरित्रही निर्माण केले. 1962 मध्ये श्री महाराज गेले पण त्यांच्या समोर त्यांच्या वाङ्मयाचे प्रथम दोन खंड प्रकाशित केले. पुढे 1967 पर्यंत दशखंडात्मक सवालक्ष वाङ्मय प्रकाशित झाले. दासगणूंचा भक्तपरिवार मोठा होता. त्यांच्या आग्रहाने अनंतरावांनी गोरटे येथे (नांदेड) त्यांची समाधी बांधली, भव्य ध्यानमंदिर निर्माण केले. आज त्याला एक सर्वोत्तम साधना केंद्राचे स्वरूप प्राप्त झाले आहे. अनंतरावांनी कीर्तने-व्याख्याने याच माध्यमातून समाजजागृती केली. हजारोंच्या संख्येने ते कार्यक्रम मोजावे लागतील. आधुनिक साहित्यिकांनी लेखनाद्वारे महाभारत रामायणातील व्यक्तिरेखांचे केलेले अवमूल्यन त्यांना सहन झाले नाही त्या सर्वांचे खंडन करणारी महाभारतातील व्यासंगी व्याख्याने दिली. ‘महाभारताचे वास्तव दर्शन’ हा त्यांचा ह्या संदर्भातला महत्त्वाचा ग्रंथ. अनेकांचे अनेक प्रश्‍न - समस्या असत. त्या सर्वांना उत्तम उत्तरे देणारा ‘वाटा आपल्या हिताच्या’ हा ग्रंथ लोकप्रिय झाला. याशिवाय ब्रह्मसूत्रार्थ दर्शिनी, उपनिषदार्थ कौमुदी (पंचखंडात्मक 11 उपनिषदांवरील गद्य-पद्य विवरण) मनोबोध, गीतेच्या प्रत्येक अध्यायावर विवेचन असे सुमारे 50-55 ग्रंथ निर्माण केले. यासाठी त्यांच्या चाहत्यांनी ‘श्रीराधादामोदर प्रतिष्ठान’ व ‘संतविद्या प्रबोधिनी’ या संस्थाही निर्माण केल्या. (वाङ्मय सूची सोबत आहे) त्यांची ईश्वरभक्ती, संस्कृतीचा प्रगाढ अभ्यास आणि राष्ट्रप्रेम या सर्वांनी त्यांचे वाङ्मय ओतप्रोत भरलेले आहे. 1964 पासून 2002 पर्यंत त्यांनी प्रतिवर्षी हिमालयाची वारी केली. मानस यात्राही केली. 1991 मध्ये त्यांनी उत्तर काशी येथे विधिवत संन्यास ‘श्री विद्यानंद गिरी महाराज (प्रमुख कैलासाश्रम) यांचे कडून घेतला. आता त्यांचे नाव स्वामी वरदानंद भारती झाले. 1999 ते 2002 या अडीच तीन वर्षे चिंतनात राहिलेला एक ग्रंथ त्यांनी पूर्ण केला. ‘मनुस्मृती - सार्थसाम्राज्य’ ! 1000 पृष्ठांचा हा ग्रंथ आजच्या सर्व प्रश्‍नांची उत्तरे देणारा मनोज्ञ ग्रंथ आहे. याचे स्वरूप खंडण - मंडण या स्वरूपाचे आहे. पौष शु. 11 शके 1923 मध्ये प्रकाशित झाला. जणू ते एवढ्याचसाठी थांबले होते. श्रावण व. 11 शके 1924 या दिवशी त्यांनी गंगास्नानोत्तर समाधी घेतली. त्यावेळी समस्त भक्त परिवाराकरिता आदेशात्मक कविता लिहून ठेवली. ‘गंगामातेने माझा निरोप श्री नारायणाला दिला त्याप्रमाणे - ‘साक्ष ठेवुनी तुम्हां संता - देह सोडितो हा आता’ आणि पुढे ‘ मी म्हणजे ना शरीर - मी मद्ग्रंथांचा संभार। त्यांचे वाचनचिंतन - यथा शक्ती आचरण।’ हीच गुरुपूजा खरी असा तो संदेश होता. समाधीत बसले 3/09/2002 सकाळी 9वाजता आणि त्यांचे प्राणोत्क्रमण झाले 5/09/2002 ला पहाटे 5 वाजता अर्थात ही संजीवन समाधी होती. आजच्या विज्ञानयुगातही संजीवन समाधी साधता येते हे त्यांनी कृतीने दाखविले. ‘कश्चिन्माम् वेत्ति तत्त्वत:’ या कोटीतले ते दिव्य पुरुष होते. दि. 6/09/2002 या दिवशी सकाळी 11 वाजता त्यांच्या पार्थिवाचे विसर्जन गंगेवर (उत्तरकाशी) मोक्ष घाटावर करण्यात आले. त्या दिव्य जीवनाला प्रणाम ! अन्य लौकिक माहिती अनंतरावांचा विवाह 1941 मध्ये माघ महिन्यात झाला. पंढरपूरच्या रेल्वे स्टेशन मास्तरांची कन्या विमल लिमये हिच्याशी. पत्नीचे नांव सौ. इंदिरा. अनंतरावांचा पहिला मुलगा शंकर 13 वर्षांचा होऊन गेला. नंतर क्रमाने तीन मुली मीरा, मुक्ता, अहिल्या. आणि नंतर दोन मुलगे चंद्रशेखर व महेश. तिन्ही मुलींचे विवाह होऊन त्या सुस्थळी पडल्या आहेत. दोघे मुलगे आपापल्या व्यवसायात असून दासगणूंची परंपरा उत्तम प्रकारे चालवीत आहेत. श्री संत दासगणू महाराज ह्यांना पुत्र प्राप्तीसाठी त्यांनी श्री साईबाबा ह्यांना विचारले तेव्हा त्यांनी श्री दासगणूस्वामींना सांगितले की पुण्याला गेला होतास तेव्हा शनिवार पेठेत, जो मुलगा श्री दत्तो वामन पोतदार ह्यांचेकडे माधुकरीसाठी आला होता त्यास घरी आणून तो तुझा मुलगा असे समजून त्यांचा संभाळ कर. त्यानुसार श्री दासगणू महाराज पुण्यात श्री दत्तो वामन पोतदार ह्यांचेकडे येऊन श्री दामोदर पंत आठवले ह्यांना शोधून काढून पंढरपूर येथे घेऊन गेले. शब्दांकन : महेश अनंत आठवले