पंडित विनायक रामचंद्र आठवले

जन्म 1918
वंशावळ संदर्भ : गुहागर 10

शास्त्रीय संगीताच्या क्षेत्रात स्वत:चे स्वतंत्र स्थान निर्माण करणारे आणि विविध अभ्यास शिबिरे, चर्चासत्रे, व्याख्याने, मैफिली, परिसंवाद याद्वारे अद्यापही संगीताची सेवा करण्यात मग्न असणारे एक अत्यंत आदरणीय व्यक्तिमत्त्व म्हणून पंडित विनायक रामचंद्र आठवले आज विख्यात आहेत.

पंडित वि. रा. आठवले यांचा जन्म दि. 20 डिसेंबर 1918 ला भोर येथे झाला. तर त्यांचे शिक्षण गुजराथमध्ये झाले. ते विज्ञान शाखेचे पदवीधर (बी. एस्सी.) असून त्यांनी संगीताचे शिक्षण स्व. पं. विनायकराव पटवर्धन (ग्वाल्हेर घराणे) व म. उस्ताद विलायत हुसेन खाँ (आग्रेवाले) यांच्याकडून प्राप्त केले. पंडितजींचे वडील उत्तम कीर्तनकार, संस्कृतचे प्रकांड पंडित, लेखक, वक्ते, प्राध्यापक, संशोधक आणि प्रखर राष्ट्रीय विचारांचे होते. वडिलांचा तोच वारसा पंडितजींनी समर्थपणे पुढे चालविला. ही गोष्ट जितकी दुर्मिळ तितकीच त्या उभयतांना अभिमानास्पद आहे.

पंडित वि. रा. यांचा विवाह वयाच्या 26व्या वर्षी दि. 18 मे 1944 ला पुणे येथे संपन्न झाला. त्यांनी 42 च्या ‘चले जाव’ चळवळीत भाग घेतलेला असल्यामुळे त्यांच्यावर सरकारचं पकड वॉरंट होतं. ते तेव्हा भूमिगत होते. त्यामुळे त्यांच्या विवाहाची पत्रिका छापली नव्हती. अगदी खासगी रीतीने जवळच्या नातेवाईकांच्या उपस्थितीत पुण्यात फडतरे चौक कानिटकर वाड्यात साधेपणाने त्यांचा विवाह साजरा करावा लागला.

प्रारंभी काही काळ सन 1943 ते 1945 त्यांनी एका शाळेमध्ये संगीत शिक्षक म्हणून काम केले. नंतर दोन वर्षे कलकत्त्याला व बडोद्यात संगीत महाविद्यालयात 1948 पर्यंत उपप्राचार्य पदावर ते कार्यरत होते. त्यानंतर मात्र 1949 ते 1970 तब्बल 22 वर्षे त्यांनी आकाशवाणीच्या अहमदाबाद, जयपूर, दिल्ली, मुंबई आदी केंद्रांवर विविध अधिकाराची पदे भूषवून तेथे आपला स्वतंत्र ठसा उमटविला. आकाशवाणीवर केवळ संगीताचे कार्यक्रम सादर करून ते थांबले नाहीत तर प्रात्यक्षिकांसह संगीताचे चर्चात्मक कार्यक्रम त्यांनी सादर केले. ही त्यांनी आकाशवाणीवर नव्याने सुरु केलेली प्रथा होती.

आकाशवाणीतील सेवेतून निवृत्त झाल्यावर पंडितजींनी आपली संगीतसेवा अधिक जोमाने चालू ठेवली. एस. एन. डी. टी. विद्यापीठात त्यांनी 1970 ते 1979 या काळात रीडर बनून संगीत विभाग सांभाळला तर पुढे 1981 ते 1985 गोवा कला आकादमीमध्ये त्यांनी (र्चीीळल ऊळीशलीेीं) संगीत विभागाचे संचालक म्हणून मोलाचे कार्य केले. 1985 नंतर ते मुंबईत आले आणि विष्णु दिगंबरांची स्मृती म्हणून नव्या मुंबईत वाशी येथे त्यांनी गांधर्व महाविद्यालयाची शाखा स्थापन करून तेथे 1994 पर्यंत त्यांनी स्वत:च्या पुढाकाराने संगीत शिक्षणाचे कार्य चालू ठेवले. त्या संस्थेमार्फत हे कार्य यापुढेही चालू राहीलच.
पंडित वि. रा. यांनी देशभक्तीचा वारसादेखील आपल्या वडिलांकडून घेतला असल्यामुळे ते स्वातंत्र्य चळवळीतही सहभागी झाले होते. 1942च्या महात्मा गांधींच्या ‘चले जाव’च्या आंदोलनात ते काही काळ भूमिगत झाले होते.

पंडित वि. रा. हे पितृभक्त आहेत. त्यांचे वडील रा. ब. हे संस्कृतचे प्रकांड पंडित व संशोधक. त्यांच्या अनेक नियोजित ग्रंथांची हस्तलिखिते पंडितजींनी जपून ठेविली आहेत. त्यांना प्रसिद्धीचा प्रकाश मिळावा ही त्यांची उत्कट इच्छा आहे. त्यांनी स्वत: वडिलांची स्मृती म्हणून श्रीहर्ष रचित ‘नैषधीयचरित’ या महाकाव्याच्या पहिल्या सर्गाचा विवरणासहित त्यांच्या वडिलांनी केलेला मराठी अनुवाद प्रसिद्ध करून पितृऋणातून अल्पांशाने का होईना मुक्त होण्याचा प्रयत्न केला आहे. इतकंच नव्हे तर या ग्रंथाच्या पहिल्या आवृत्तीच्या विक्रीतून होणारी प्राप्ती त्यांनी वडिलांच्या स्मृतीनिमित्त पुण्याच्या ‘आनंदाश्रम’ संस्थेला देणगी म्हणून दिल्याचं जाहीर करून सामाजिक जाणीवेचे दर्शन घडविले आहे.

पंडित वि. रा. यांनी संगीत क्षेत्राला दिलेलं योगदान खूप मोलाचं आहे. ललित कला, ललित बिलास, भिन्न भैरव, पट काफी, मधुकल्याण कौसीबहार, मारु वसंत, चंद्रभैरव हे पंडितजींनी निर्माण केलेले नवीन राग ‘नाद सर्जन’ या त्यांनी लिहिलेल्या पुस्तकाद्वारे रसिकांना भेटतील. पंडितजींनी ‘तरंग नाद’ पुस्तकाद्वारे संगीतातील अनेक विषयांवर मोलाचे भाष्य केलेले आहे. ‘राग वैभव’ हे पंडितजींचं आणखी एक महत्त्वाचं दुर्मिळ पुस्तक. त्यामध्ये आजपर्यंत प्रसिद्ध न झालेल्या अनवट रागांच्या माहितीच्या चीजा नोटेशन्ससह दिलेल्या आहेत.

पंडित वि. रा. आठवले गेल्या काही वर्षांपासून संगीत क्षेत्रातील मोठा प्रकल्प राबविण्याच्या कार्यात मग्न आहेत. रागदारी संगीताचा मार्मिक रसास्वाद घेण्यासाठी, कलेचा आनंद घेण्यासाठी, रसिकतेचा दर्जा उंचावून संगीतविषयक अभिरुची संपन्न करण्यासाठी विविध विषयांवरील प्रात्यक्षिकांसहित व्याख्यानमालेबरोबर त्यांनी स्वत: अभ्यास शिबिरे, चर्चासत्रे आयोजित करून या क्षेत्रात महत्त्वाचे योगदान ते करीत आहेत.

वयाच्या नव्वदीत पदार्पण केलेले पंडित वि. रा. आठवले आजही परमेश्वरी कृपेने ठणठणीत प्रकृतीचे वरदान प्राप्त केलेले भाग्यवान संगीत उपासक आहेत. अजूनही ते आपल्या कार्यात - व्यापात मग्न आहेत. या वयातही त्यांचा आवाज निकोप व खणखणीत असल्यामुळे आणि त्याला उत्साही स्वभावाची साथ लाभल्यामुळे त्यांची संगीत-साधना चालूच आहे.

पंडित वि. रा. आठवले यांचे वास्तव्य गेल्या काही वर्षांपासून विलेपार्ले येथे त्यांचे सुपुत्र शिरीष यांच्याकडे असून त्यांची संगीत साधनेची परंपरा त्यांच्या सूनबाई सौ. अनीता स्वत:च्या संगीताच्या शिकवणी वर्गाद्वारे पुढे चालवीत आहेत तर त्यांच्या दोन नाती अश्विनी व ..... या देखील शास्त्रीय संगीतातील विशारद परीक्षा उत्तीर्ण आहेत. पंडितजींनी आपल्या वडिलांचा संगीत क्षेत्रातील वारसा पुढे चालविला आहे तो पुढील पिढ्यातही अव्याहत चालूच आहे याचं त्यांना विशेष समाधान वाटत असल्यास नवल नाही.
पंडितजींना यापुढेही आरोग्यपूर्ण आणि समाधानी आयुष्य लाभो आणि त्यांचे मनोरथ पूर्ण होऊन रसिकांना त्यांची शताब्दी साजरी करण्याचं भाग्य लाभो ही परमेश्वर चरणी प्रार्थना.

शब्दांकन : क्रांतिसेन आठवले