जीवनकाल: 1920 ते 2003
वंशावळ संदर्भ: सोमेश्वर 2/1
कोट्यवधी देशबांधवांसाठी स्वत:चा देह चंदनाप्रमाणे अहर्निश झिजविणारे स्वाध्याय परिवाराचे प्रणेते परमपूज्य पांडुरंगशास्त्री वैजनाथशास्त्री आठवले यांच्याविषयी आठवले कुळातील प्रत्येकालाच सार्थ अभिमान नि नितांत आदर वाटेल यात तिळमात्र शंका नाही. प. पू. पांडुरंगशास्त्रींनी स्वाध्याय परिवार उभा करून त्याद्वारे लक्षावधी बांधवांच्या जीवनात आमूलाग्र परिवर्तन घडवून आणले. त्यांच्या जीवनाला नवा अर्थ प्राप्त करून दिला. लक्षावधी स्वाध्यायींच्या माध्यमातून समाजातील अनिष्ट रूढी, दुर्गुण, दुराचार, घातक व्यसने यांचा नायनाट केला आणि सदाचार संपन्न परिवार उभा केला. तत्त्वज्ञान विद्यापीठाची स्थापना करून प्राचीन गुरुकुल पद्धती आणि ऋषिमुनींच्या काळातील शिक्षण पद्धती पुनरुज्जीवित केली. तिला नवीन - आधुनिक वैज्ञानिक ज्ञानाची जोड देऊन अभिजात स्वरूप दिलं. नवीन शैक्षणिक प्रयोग अंमलात आणले. सामाजिक व सांस्कृतिक क्षेत्रात अनेक प्रयोग करून नवीन परिवर्तन नि सुधारणा घडवून आणल्या. भगवद्गीतेचे तत्त्वज्ञान, त्यातील विश्वकल्याणाचा अर्थ समजावून सांगत गीतेचा संदेश जगभर पोचविण्याचे महान कार्य केले. अनेक राष्ट्रीय नि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार प्राप्त केले.
एक ऋषितुल्य जीवन जगून प. पू. पांडुरंगशास्त्री आठवले यांनी अखिल मानवसमाजापुढे ज्ञानाचा - भक्तीचा - शक्तीचा - सेवेचा - श्रद्धेचा - समर्पण भावनेचा अभूतपूर्व सुंदर संगम साधून आपल्या कार्याद्वारे नवा आदर्श निर्माण केला. भक्ती ही प्रचंड सामाजिक शक्ती आहे हे जाणून त्यांनी भक्ती भावनेला कृतिभक्तीची जोड देऊन समाजात आमूलाग्र परिवर्तन घडवून आणलं. सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक क्रांतीला त्यांनी भावनिक आणि आध्यात्मिक किंवा सांस्कृतिक क्रांतीची जोड देऊन जणू ‘पंचरंगी क्रांती’ प्रत्यक्षात आणली. ते समाजाचे खर्या अर्थाने दीपस्तंभ बनले. प. पू. पांडुरंगशास्त्रींच्या अद्भुत जीवनावर ओझरता दृष्टिक्षेप टाकला तरी त्यातील तेजाने माणूस दिपून जाईल आणि त्या तेजाच्या अल्प अंश जरी त्याने आत्मसात केला, स्वत:च्या अंगी बाणवला तरी त्याचं अवघं जीवन उजळून जाईल, त्याच्या जीवनात आमूलाग्र परिवर्तन घडेल आणि स्वत:च्या जीवनाचं सार्थक झाल्याचं अभूतपूर्व समाधान त्याला प्राप्त होईल. त्यांच्या दिव्य जीवनाचं थोडक्यात दर्शन घडविण्याचा हा प्रयत्न आहे.
रायगड जिल्ह्यातील (पूर्वीचा कुलाबा जिल्हा) निसर्गसौंदर्याचं वरदान लाभलेल्या रोहे गावात पांडुरंगशास्त्रींचा दि. 19-10-1920ला जन्म झाला. रोहे गावातून वाहणारी पश्चिमवाहिनी कुंडलिका नदी जणू रोहे गावाची रखवालदारच. नदी ओलांडून गेल्यावर बाजारपेठ. तिच्या मागील बाजूस डोंगरांच्या रांगा. या डोंगरांच्या कुशीत, गर्द झाडीमध्ये वसलेलं रोहे गाव. ‘दहा वीर’ हे रोह्यातचं ग्रामदैवत. त्याचंच ‘धावीर’ हे अपभ्रष्ट रूप. धावीर देवीची नवरात्रात नऊ दिवस जत्रा भरते. धावीर देवीचा मंदिर परिसर माणसांनी या वेळी गजबजून जातो. दसर्याच्या दुसर्या दिवशी देवीची गावातून पालखी निघते. रोहे गाव हे कोकणातील एक प्रातिनिधिक गाव ठरेल. तीन - साडेतीन हजाराची वस्ती, मातीने बांधलेली घरं. त्यांना उतरती कौलारू छपरं. घरापुढे छोटंसं अंगण. गोमयानं सारवलेलं. घराला पडवी, ओटी वगैरे. बाजूला गोठे. त्यात हंबरणारी गुरे. रोहे गाव अन्य गावांप्रमाणेच पूर्वीपासून परंपरा जपणारं. सनातनी आचार विचारांचं श्रद्धेने पालन करणारं. परंपराप्रिय सनातनी वातावरणात आणि दशग्रंथी धर्मनिष्ठ आठवले घराण्यात पांडुरंगशास्त्रींचा जन्म झालेला. त्यामुळे लहानपणीच त्यांच्यावर हे संस्कार झालेले.
परंतु या पांडुरंगाची वृत्ती लहानपणापासूनच, विद्यार्थी दशेपासूनच अत्यंत चौकस. असंख्य प्रश्नांची ते घरी ज्येष्ठ मंडळींवर तर शाळेत शिक्षकांवर सतत सरबत्ती करीत असत. त्यांना भंडावून सोडत. अनेकदा त्यांच्या प्रश्नांनी शिक्षक नि घरची मंडळीसुद्धा निरुत्तर होत. पाच वर्षाचा पांडुरंग (सन 1925) पांढरे शुभ्र कपडे घालून शाळेत जाई, वर्गात पहिल्या बाकावर बसे, गौर कांती, निळसर डोळे, धाडशी वृत्ती, निर्भय पण निर्मळ मन लाभलेला हा पांडुरंग सर्वांमध्ये उठून दिसे. त्याला त्या वेळी मुलांनीच ‘झकास पांडुरंग’ ही उपाधी बहाल केली होती. शाळेत तो शिक्षक वर्गाप्रमाणे विद्यार्थीवर्गातही प्रिय होता. आपल्या अंगच्या अनेक उपजत गुणांमुळे तो सहकारी विद्यार्थीवर्गाच्या गळ्यातील ताईत बनला, त्यांचा नेता झाला.
पांडुरंगशास्त्रींवर लहानपणापासूनच राष्ट्रीय विचारांचे संस्कार होत होते. त्यांचे आजोबा लक्ष्मणराव तथा आण्णा मूळ टिळकपंथीय जहाल विचारांचे. पण पुढे गांधीजींचं अनुयायित्व पत्करलेले. खादीचे प्रचारक व पुरस्कर्ते. अत्यंत प्रामाणिक, तत्त्वनिष्ठ, सुधारक विचारांचे. त्या काळात अस्पृश्य वस्तीत जाऊन तेथील मुलांवर चांगले संस्कार करणारे व त्यांच्यात शिक्षणाचा प्रचार करणारे होते. लक्ष्मणराव स्वत: सूत कातून त्यावर कापड विणायचे. दोन - अडीच वर्षांचा असल्यापासूनच पांडुरंगाच्या अंगावर खादीचे कपडे चढले होते. ‘या खादीला सोडू नको’ हा त्यांचा संदेश पांडुरंगशास्त्रींनी आजन्म पाळला होता.
रोहे गावाजवळच असलेलं भुवनेश्वर मंदिर हे पांडुरंगशास्त्रींचं प्रेरणास्थान होतं. त्या शिवमंदिराच्या बाजूलाच अण्णांचे (लक्ष्मणरावांचे) आजोबा म्हणजेच पांडुरंगशास्त्रींचे खापरपणजोबा - ज्यांचे नाव पांडुरंगपंत होते. आणि ज्यांनी संन्यास घेतला होता. त्यांची समाधी होती. त्यांनी एक भविष्य कथन केलं होतं. ते त्यांच्या मुलांपाशी म्हणत ‘माझ्यापासून पाचव्या पिढीत एक सत्पुरुष जन्माला येणार आहे. त्याला काहीही कमी पडू देऊ नका.’ पांडुरंगपंतांची ही भविष्यवाणी पांडुरंगशास्त्रींच्या अवताराने खरी ठरणार याविषयी लक्ष्मणरावांना (अण्णांना) मनातून खात्री पटली आणि त्या दृष्टीने त्यांनी पांडुरंगावर लहानपणापासून विशेष लक्ष ठेवून त्यानुसार संस्कार घडविले.
पांडुरंगशास्त्रींवर लहानपणापासूनच जे संस्कार झाले ते त्यांच्या आजोबांकडून - अण्णांकडून - लक्ष्मणशास्त्रींकडून. त्यांचे आजोबा सरस्वतीचे महान उपासक होते. भारतातल्या प्राचीन ऋषिपरंपरेबद्दल आणि वेदवाङ्मयाबद्दल त्यांना अभिमान नि आदर होता. ती परंपरा - तो उज्ज्वल वारसा आपण जपला पाहिजे याची त्यांना तळमळ होती. त्यामुळेच त्यांनी आपल्या मुलाला (म्हणजे पांडुरंगशास्त्रींचे वडील वैजनाथशास्त्रींना वैदिक शिक्षण दिलं. न्याय - व्याकरण या शास्त्रात त्यांना पारंगत केलं. त्याचप्रमाणे स्वदेशाविषयीचा जाज्ज्वल्य अभिमानही त्यांच्या रोमरोमात भिनविला. हाच वारसा पांडुरंगशास्त्रींनी देखील पुढे चालवावा आणि समाजात संपूर्ण परिवर्तन घडवून आणण्यासाठी त्यांची क्षमता सर्वार्थाने वाढावी म्हणून प्रयत्न केले. अर्थात् त्यांच्या प्रयत्नांना अपेक्षेहूनही यश आलं. पांडुरंगशास्त्रींनी सार्या जगाला हेवा वाटावा असं भव्य कार्य उभं केलं. अखिल मानवजातीच्या - विश्वाच्या कल्याणाचा मार्ग त्यांनी दाखविला. गीतेचा संदेश त्यांनी नव्याने सार्या जगभर पोहोचविला. गीतेतील उदात्त तत्त्वज्ञानाचं त्यांनी जगाला नव्याने दर्शन घडविलं. गीतेची महत्ता व थोरवी पटवून दिली. पांडुरंगशास्त्रींचे खापर पणजोबा - पांडुरंगपंत - यांनी आठवले घराण्यात शिवोपासना आणली. कीर्तनाची परंपराही तेव्हापासूनची. अत्यंत तत्त्वनिष्ठ जीवन आणि परोपकारी वृत्ती यांचा वारसा पांडुरंगशास्त्रींच्या आधीच्या पाच पिढ्यांपासून चालत आला होता. लिखित स्वरूपात नव्हे तर तोंडी दिलेला शब्द देखील पाळण्याची आणि त्यासाठी सर्वस्वही गमावण्याची पाळी आली तरी मागे न हटण्याची त्यांची वृत्ती होती. हेच संस्कार पांडुरंगशास्त्रींवर त्यांच्या आजोबांनी - आण्णांनी जाणीवपूर्वक केले होते. पांडुरंगशास्त्रींच्या खापर पणजोबांनी ‘ॐ नम: शिवाय’ हा शिवाचा अखंड जप करीत शिवमंदिरात समाधी घेतली होती. त्याच ठिकाणी त्यांचं दफन करून समाधी बांधली गेली. अपार तत्त्वनिष्ठा, भावभावना, दारिद्रय, आश्रित, संन्यास, समाधी असा त्यांचा जगावेगळा जीवन प्रवास झाला.
पांडुरंगशास्त्रींच्या आजोबांच्या म्हणजे लक्ष्मणरावांच्या (आण्णा) सांगण्यावरून नि आदेशानुसार पांडुरंगशास्त्रींच्या वडिलांनी म्हणजे वैजनाथशास्त्रींनी (तात्या) मुंबईत गिरगांव - माधवबाग येथे संस्कृत पाठशाळा सुरु केली आणि संस्कृतिप्रसाराचं कार्य आरंभलं. संस्कृत पाठशाळेबरोबरच कीर्तनांच्या माध्यमातूनही त्यांचं लोकशिक्षण चालू होतं.
पांडुरंगशास्त्रींच्या आजोबांनी त्यांचा अंतकाल जवळ आल्याची जाणीव झाल्यावर आपल्या नातवाला - पांडुरंगशास्त्रींना जवळ बोलावून आपलं उपदेशपर हितगुज व्यक्त केलं. ते म्हणाले, “पांडुरंगा, आठवले घराण्यानं आजवर प्रखर व्रतनिष्ठा जपली आहे. व्रतनिष्ठा म्हणजे एखादी गोष्ट करायची ठरविल्यानंतर त्यापासून ढळायचं नाही. तुलाही असंच व्रतनिष्ठ राहावं लागेल. तुला मी संस्कृत शिकवतो ते भिक्षुकी करण्यासाठी नाही हे लक्षात ठेव. संस्कृत वाङ्मयातील मौलिक विचारच सुसंस्कृत समाज घडवू शकेल. दुसर्यांना शिकवण्यासाठी, घडविण्यासाठी संस्कृत ज्ञानाचा वापर झाला पाहिजे. आठवले घराण्याला वर आणण्यासाठी तुला व्रत घ्यायचं नसून सार्या समाजाला वर आणण्यासाठी तू झगडलं पाहिजेस. आणखी एक गोष्ट पुन्हा-पुन्हा सांगतो ती लक्षात ठेव. कुणाकडून उसनं घ्यायचं नाही. उधार मागायचं नाही. कर्ज काढायचं नाही आणि जामीन राहायचं नाही. अन्यथा अंगी तेजस्विता येत नाही. माझं हे सांगणं आयुष्यभर लक्षात ठेव.” पांडुरंगशास्त्रींनी आपल्या आजोबांचा हा उपदेश स्वत:च्या आयुष्यात तंतोतंत पाळला. आपलं संपूर्ण जीवन त्यांनी समाजासाठी चंदनाप्रमाणे झिजवत सार्थकी लावलं.
पांडुरंगशास्त्रींच्या मनात त्यांच्या आजोबांचे शब्द त्यांच्या निधनानंतर वरचेवर घुमत - “पांडुरंगा, कुणाचेही उपकार घ्यायचे नाहीत हे लक्षात ठेव. तुला मी संस्कृत शिकवतो ते भिक्षुकी करण्यासाठी नव्हे ! पुढे मोठा झाल्यावर तुला संस्कृतिप्रसाराचं कार्य करायचं आहे. त्या परमेश्वरावर विश्वास ठेव. तो परमेश्वर तुला कधीही काहीही कमी पडू देणार नाही”.... आणि पांडुरंगशास्त्रींचं कार्य निष्ठापूर्वक खंड न पडता चालू राहिलं. त्यांनी वेदोक्त शास्त्रांचा सखोल अभ्यास केला. त्यावर भरपूर मनन-चिंतन केलं. कालबाह्य रूढी नष्ट करण्याचा तसंच नव्या रूढी प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला. उदा. कोळी बांधवादी ब्राह्मणेतर लोकांच्या मुंजी लावल्या.
पांडुरंगशास्त्रींचं जन्म गाव रोहे. तेथील ‘सरस्वती संस्कृत पाठशाळे’त त्यांनी शिक्षण घेतलं. त्या शाळेत संस्कृतप्रमाणेच इंग्रजी देखील शिकविण्याची सोय होती. त्यानंतर त्यांचं वास्तव्य गिरगावात प्रथम नवलकर बिल्डिंगमध्ये तर नंतर भट वाडीत होते. माधव बागेत त्यांची नियमित प्रवचने होत. त्यांच्या वडिलांनी-वैजनाथशास्त्रींनी सुरु केलेल्या पाठशाळेची धुरा पुढे पांडुरंगशास्त्रींनी सांभाळली. कालांतराने ठाण्याजवळ तत्त्वज्ञान विद्यापाठीची निर्मिती करून त्यांनी आपला कार्याचा व्याप खूपच वाढविला.
पांडुरंगशास्त्री रोह्याच्या ज्या ‘सरस्वती संस्कृत पाठशाळे’त शिकले तेथे संस्कृत बरोबरच इंग्रजी शिकवलं जाई, भारतीय नि पाश्चात्य तत्त्वज्ञान शिकवलं जाई. बलोपासना-108 सूर्यनमस्कार नियमित घातले जात, स्वयंपाक करण्याचे नि स्वावलंबनाचे धडे दिले जात, स्वत:चे विचार मांडण्याची - वक्तृत्वाची कला शिकविली जाई. अशा प्रकारे अनेक विषयात विद्यार्थी तरबेज होऊन त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचा सर्वांगीण विकास साधला जाई. पांडुरंगशास्त्री तर या सर्व विषयांप्रमाणे पोहोण्यातही प्रवीण होते. या पाठशाळेतील विद्यार्थ्यांचा दिवस पहाटे 4॥ ला सुरु होई व रात्री 10 ला संपत असे. तेथे संपूर्ण दिवसभर विद्यार्थी वेगवेगळ्या कार्यक्रमात वेळापत्रकानुसार मग्न असत. सर्वांगीण शिक्षणाप्रमाणे शिस्त व स्वावलंबनाचे धडे विद्यार्थ्यांना मिळत.
पांडुरंगशास्त्रींचं इंग्रजी भाषेवर प्रभुत्व होतं. रोह्याच्या पाठशाळेतील त्यांचं शिक्षण पूर्ण झाल्यावर वयाच्या 21व्या वर्षी ते मुंबईत आले. मुंबईच्या प्रसिद्ध रॉयल एशियाटिक सोसायटीच्या भव्य ग्रंथालयाचे आजीव सदस्यत्व त्यांनी मिळविले आणि जगातील सर्व श्रेष्ठ व समृद्ध वाङ्मय वाचून नि अभ्यासून चिंतनाद्वारे प्रगाढ विद्वत्ता प्राप्त केली. सर्व विचारधारांचा सूक्ष्म अभ्यास केला. जगातील सर्व वाङ्मयाचा नि विचारधारांचा, धर्म नि तत्त्वज्ञानांचा सखोल नि तौलनिक अभ्यास केल्यावर पांडुरंगशास्त्रींच्या कार्याची नि ध्येयमार्गाची दिशा स्पष्ट झाली आणि त्यांनी मनाशी दृढनिश्चय केला की ‘माझ्या माणसांच्या उत्कर्षासाठी, येथील समाजाच्या उत्कर्षासाठी मलाच ठामपणे उभं राहिलं पाहिजे. ते कार्य मी स्वत: करीन. त्यासाठीच माझा जन्म आहे. आजन्म मी त्याच कार्याला वाहून घेईन. समाजसेवा हा धर्म म्हणून मी पाळीन. आत्मविस्मृत समाजाला मी सन्मान प्राप्त करून देईन. आपल्या प्राचीनतम भव्य दिव्य वैदिक संस्कृतीवर आलेलं मळभ मी दूर करीन. वैदिक संस्कृतीचं मी पुनरुज्जीवन करीन. या ऊर्जस्वल संस्कृतीने दिलेलं विचारांचं सोनं उधळून मी नवा समाज उभा करीन. माझा बहाद्दुर कोळी सागरातील वादळवार्याशी यशस्वी झुंज देऊ शकतो तर संस्कृती रक्षणाच्या कार्यात तो नक्कीच झुंज देईल. परमेश्वरावर निष्ठा ठेवून वाटेल त्या प्रसंगाला सामोरा जाणारा धडाडीचा कार्यकर्ता - कार्यकर्त्यांची फौज मी उभी करीन. त्या द्वारे दु:खित, पीडित जनतेत मिसळून तेथील दैन्य - दारिद्रय - दु:ख मी दूर करीन. त्यांची अस्मिता जागी करीन. समाजाचं सारं चित्रच मी बदलून टाकीन.’
पांडुरंगशास्त्रींच्या पुढील सर्व आयुष्याची वाटचाल मनाशी केलेला निश्चय प्रत्यक्षात उतरविण्याच्या दिशेनेच पद्धतशीरपणे झालेली दिसते. त्यांच्या या कार्यात त्यांच्या पत्नी सौ. निर्मलाताई देखील सर्वस्व देत सातत्याने सहभागी होत्या. हे कार्य करीत असताना त्यांची देवावर - भगवंतावर - परमेश्वरावर नितांत श्रद्धा होती. आपल्याला तेजस्वी व निस्पृह राहून कार्य करीत असताना यासाठी कुणाचाही आधार घ्यायचा नाही. फक्त भगवंताचाच आधार घ्यायचा. त्याच्याच प्रभावाने कार्यसिद्धी मिळेल यावर त्यांचा दृढ विश्वास होता.
पांडुरंगशास्त्रींनी लक्षावधी सदस्य कार्यकर्ते असलेला स्वाध्याय परिवार उभा केला. त्यांच्या मते वैदिकांची विचारधारा आणि ऋषींच्या परिश्रमांची परंपरा यामधून ‘स्वाध्याय’ची निर्मिती झाली आहे. ‘स्व’ला ओळखणं, ‘इच्छा’ आणि ‘अहं’चं निरीक्षण करणं आणि प्रभुसान्निध्याचं स्मरण करणं यात स्वाध्याय साधला जातो. गीतेचं आचरण करण्याची पद्धत तो स्वाध्याय. आपल्या वैदिक परंपरेने मानवाच्या उन्नतीसाठी ‘स्वाध्याय’चा मार्ग दाखविला आहे. स्वाध्यायचा मार्गच माणसाचा भौतिक आणि आध्यात्मिक उत्कर्ष घडवून आणील. स्वाध्याय परिवाराद्वारे पांडुरंगशास्त्रींनी अनेक उपक्रम - प्रयोग राबविले. कार्याचे डोंगर उभे केले. गभवद्गीता पाठशाळा, तत्त्वज्ञान विद्यापीठ यांची निर्मिती केली. पंचरंगी क्रांती, लोकनाथ अमृतालयम्, योगेश्वर भावकृषी, मत्स्यगंधा, त्रिकाल संध्या, सायंप्रार्थना, घरमंदिर, याज्ञवल्क्य उपवन, श्रीदर्शनम्, पतंजली चिकित्सालय, मानवप्रतिष्ठा केंद्र, गीतात्र्यह, भावफेरी - भक्तिफेरी असे अनेक अभिनव उपक्रम राबवून त्यांनी सारा समाज ढवळून काढला. त्यांच्या कार्याचा विस्तार भारताबाहेरही अनेक देशातून झाला. कारण त्यांच्या कार्याची व्याप्ती सर्व मानव समाजाचं कल्याण - विश्वकल्याण साधणारी होती, विश्वव्यापी होती.
पांडुरंगशास्त्रींना देशात जसे विविध सन्मान प्राप्त झाले तसे अनेक आंतरराष्ट्रीय - जागतिक कीर्तीचे सन्मानही मिळाले. अनेक आंतरराष्ट्रीय परिषदांतून प्रमुख मार्गदर्शक वक्ते म्हणून ते उपस्थित राहिले. त्यांचे जागतिक स्तरावर अनेक सन्मान झाले. जपान, जर्मनी, अरब राष्ट्रे, अमेरिका या देशातून व्याख्यानांप्रीत्यर्थ त्यांनाी दौरे केले.
इंदिरा प्रियदर्शिनी अॅवॉर्ड, लो. टिळक सन्मान पारितोषिक, राष्ट्रीय एकात्मता पुरस्कार, आनंदमयी पुरस्कार, रावसाहेब गोगटे पुरस्कार, लोकगौरव पुरस्कार, जीवनगौरव पुरस्कार, रामशास्त्री प्रभुणे पुरस्कार, अनेक महापालिकांची सन्मानपत्रे, अनेक विद्यापीठांच्या डी. लिट. या सन्माननीय पदव्या, तसंच भारत सरकारचं 1999चं सर्वोच्च मानाचं ‘पद्मविभूषण’ अशा देशातील अनेक गौरव - पुरस्कारांनी पांडुरंगशास्त्री सन्मानित झाले.
प. पू. पांडुरंगशास्त्रींचं संपूर्ण आयुष्य अनेक अद्भुत प्रसंगांनी भरलेलं आणि कृतार्थ जीवनाचा आदर्श ठरावं असंच आहे. त्यांनी या नश्वर जगाचा दि. 25 ऑक्टोबर 2003 ला निरोप घेतला. एका ऋषितुल्य जीवनाची समाप्ती झाली. प. पू. पांडुरंगशास्त्री - सर्व स्वाध्यायींचे आदरणीय दादा आज शरीराने आपल्यात नसले तरी त्यांच्या कार्याने ते अमर झाले आहेत आणि जगाच्या - मानवजातीच्या अंतापर्यंत त्यांनी उभं केलेलं हे विश्वकल्याणकारी कार्य चालूच राहणार आहे.
(वरील परिचयात्मक लेख प. पू. पांडुरंगशास्त्री आठवले यांच्या जीवनावरील राजेन्द्र खेर लिखित ‘देह झाला चंदनाचा’ या सत्याधिष्ठित कादंबरीवर आधारित आहे, याची कृपया नोंद घ्यावी. जिज्ञासूंनी तो मूळ कादंबरी ग्रंथ वाचावा.)
शब्दांकन : क्रांतिसेन आठवले
पू. पांडुरंगशास्त्रींना प्राप्त झालेले काही निवडक मानसन्मान आणि पुरस्कार
1954 : टोकियो (जपान) जवळ शिमिझू शहरात भरलेल्या द्वितीय विश्व धर्म आणि तत्त्वज्ञान परिषदेमध्ये प्रमुख वक्ता म्हणून गौरव.
1982 : 15 व्या शतकातील तत्त्वज्ञ-संत निकोलस ऑफ कुसा यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ ट्रियर विद्यापीठातील समारंभात प्रमुख अतिथी म्हणून जर्मन सरकारचं सन्मानाचं निमंत्रण.
1986 : ‘व्हिजन ऑफ गॉड’ या लॅटिन ग्रंथाचं जर्मन भाषेतील संस्करण पू. दादांना देऊन जागतिक सन्मान-सत्कार करण्यात आला.
1987 : ‘वैजनाथ भावदर्शन ट्रस्ट’ तर्फे निर्माण करण्यात आलेल्या ‘वृक्षमंदिर’ प्रयोगासाठी ‘नॅशनल वेस्टलॅन्ड डेव्हलपमेन्ट बोर्ड’ नवी दिल्ली, तर्फे ‘इंदिरा प्रियदर्शिनी अॅवॉर्ड’.
1992 : मानवाच्या कल्याणार्थ करण्यात आलेल्या स्वार्थरहित, समर्पित कार्यासाठी लोकमान्य टिळक स्मारक ट्रस्ट तर्फे देण्यात येणारं ‘लोकमान्य टिळक सन्मान पारितोषिक’.
1993 : धर्माधर्मांमध्ये सामंजस्य निर्माण करणं आणि धर्माकडे बघण्याचा शास्त्रीय दृष्टीकोन वाढवणं या कार्यासाठी दिवालीबेन मेहता ट्रस्टच्या वतीनं दिला जाणारं पहिलं ‘इंटरनॅशनल अॅवॉर्ड फॉर प्रोग्रेस इन रिलिजन.’
1996 : ‘कम्युनिटी लीडरशिप’ साठी रेमन मॅगसेसे अॅवॉर्ड फाऊन्डेशन तर्फे दिला जाणारा जगमान्य ‘रेमन मॅगसेसे’ पुरस्कार.
1997 : प्रशंसनीय मानवतावादी कार्यासाठी फाय फाऊन्डेशनचा ‘राष्ट्रभूषण पुरस्कार.’
1998 : सौराष्ट्र विद्यापीठा तर्फे सन्माननीय ‘डी. लिट.’
1999 : बिर्ला अॅकॅडमी ऑफ आर्ट अॅन्ड कल्चरचं ‘जी. डी. बिर्ला इंटरनॅशनल अॅवॉर्ड’.
1999 : भारत सरकारतर्फे दिलं जाणारं सर्वोच्च मानाचं ‘पद्मविभूषण’.
1999 : आध्यात्मिक आणि धार्मिक क्षेत्रातील असामान्य कार्याबद्दल ‘लोकगौरव पुरस्कार.’
2000 : सरदार वल्लभाई पटेल विद्यापीठाची सन्माननीय डी. लिट.
2001 : थोर राज्यकर्ती अहिल्याबाई होळकर यांच्या स्मरणार्थ देण्यात येणारा अहिल्याबाई होळकर राष्ट्रीय पुरस्कार.
2001 : समाजकार्यातील भरीव कामगिरीसाठी ‘जायंट्स इंटरनॅशनल’ मुंबई तर्फे गौरव पुरस्कार.
2001 : एस्. आय. इ. एस्. वतीनं समाजसुधारक आणि विचारवंत म्हणून देण्यात येणारं ‘नॅशनल एमिनन्स् अॅवॉर्ड’ कांची कामकोटी पीठम्चे शंकराचार्य यांच्या शुभहस्ते प्रदान.
2001 : आ. दीदींना ‘लोकशिक्षक पुरस्कार’.
2002 : समाजाच्या आध्यात्मिक उत्थानासाठी कार्यरत असलेल्या ‘अखिल भारतीय कीर्तनकुल’ संस्थेतर्फे देण्यात येणारा ‘समाजभूषण पुरस्कार’.
